Hülâsatü’l-Efkâr Gazetesi Merceğinden Osmanlı’da Sosyo-Ekonomik Durum

Mus­ta­fa Öz­türk ile 19. yüz­yı­lın son çey­re­ğin­de Hü­lâ­sa­tü’l-Ef­kâr ga­ze­te­si bağ­la­mın­da Os­man­lı’nın gün­lük ya­şa­mın­da­ki sos­yal ve eko­no­mik ge­liş­me­ler üze­ri­ne tar­tış­tık. “Hü­lâ­sa­tü’l-Ef­kâr Ga­ze­te­si ve 1873-1875 Ara­sı Os­man­lı Dev­le­ti’nin Eko­no­mik ve Sos­yal Du­ru­mu” baş­lık­lı yük­sek li­sans te­zi­ni Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si’nde ta­mam­la­yan Öz­türk te­zin­de, ga­ze­te­ye yan­sı­dı­ğı ka­da­rıy­la söz­ko­nu­su yıl­lar dâ­hi­lin­de gün­lük ha­yat­ta ne gi­bi sos­yal ve eko­no­mik ge­liş­me­ler ya­şan­dı­ğı­nı tes­pit ve ana­liz edi­yor.Ta­ri­hin fark­lı alt-dal­la­rın­da araş­tır­ma­lar ya­pan­lar; özel­lik­le sos­yal ve eko­no­mik ta­rih üze­ri­ne ça­lı­şan­lar için en te­mel araş­tır­ma kay­nak­la­rın­dan olan ga­ze­te­le­rin öne­mi­ne bi­nâ­en, tez­de ön­ce­lik­le Os­man­lı ba­sın ta­ri­hi­ne yer ve­ri­li­yor. Öz­türk’e gö­re, Tan­zi­mat dö­ne­mi­ni ko­nu edi­nen ça­lış­ma­lar­da, bil­has­sa 1860 son­ra­sı sa­yı­la­rı ar­tan ga­ze­te­le­rin et­ki­si­ni göz ar­dı et­me­mek ge­re­kir. Bu dü­şün­ce­den ha­re­ket­le Öz­türk, dö­ne­min ga­ze­te­le­rin­den, 22 Ha­zi­ran 1873’te ya­yı­na baş­la­yan, Hü­lâ­sa­tü’l-Ef­kâr ga­ze­te­si­ni mer­cek al­tı­na alı­yor te­zin­de.Ba­zen gün için­de iki kez ba­zen de cu­mar­te­si gün­le­ri ya­yın­lan­mak su­re­tiy­le haf­ta­da al­tı kez çık­tı­ğı tes­pit edi­len ga­ze­te ilk 67 sa­yı­sın­dan son­ra Mat­bu­at İda­re­si ta­ra­fın­dan ka­pa­tı­lı­yor, an­cak kı­sa bir sü­re son­ra tek­rar ya­yı­nı­na de­vam edi­­yor. Ga­ze­te­nin ya­yın ha­ya­tı­na ve­da et­ti­ği ta­rih ise 22 Tem­muz 1874. 135. sa­yı­sıy­la ka­pa­nan ga­ze­te­nin ni­çin ka­pa­tıl­dı­ğı­na da­ir ay­rın­tı­lı bir bil­gi yok­tur. Ayrıca, ga­ze­te­nin sa­hi­bi ola­rak gö­rü­nen An­tu­an Efen­di’nin kim­li­ği­ne iliş­kin ge­rek ar­şiv­de ge­rek­se ikin­cil li­te­ra­tür­de ya­pı­lan in­ce­le­me so­nu­cun­da da he­nüz bir bil­gi­ye ula­şı­la­ma­mış­tır. Ya­zı iş­le­ri mü­dü­rü ola­rak zik­re­di­len Lüt­fi Efen­di dı­şın­da ga­ze­te­yi çı­ka­ran ve­ya ha­ber­le­ri ya­zan baş­ka bir is­me ço­ğu za­man rast­lan­ma­mak­ta­dır. An­cak isim ye­ri­ne ba­zen ha­be­ri ya­zan ki­şi­nin han­gi sos­yal po­zis­yon­da bu­lun­du­ğu­nu gös­te­ren ipu­cu sa­yı­la­cak ba­zı iba­re­le­rin kul­la­nıl­dı­ğı gö­rül­mek­te­dir. Dö­ne­min di­ğer bir­çok ga­ze­te­sin­de ge­niş­çe yer ve­ri­len si­ya­sî ya­hut fik­rî tar­tış­ma­lar ga­ze­te­de da­ha az yer al­mak­ta, ço­ğun­luk­la gün­lük ha­ya­tı il­gi­len­di­ren ha­ber­ler bu­lun­mak­ta­dır. Ga­ze­te, mis­yo­nu iti­ba­riy­le “ta­rik-i te­rak­ki”ye hiz­met et­me­ye yö­ne­lik bir ya­yın yap­tı­ğı­nı dek­la­re et­mek­te­dir. Öz­türk’e gö­re bu doğ­rul­tu­da, gün­lük ha­yat­ta ya­şa­nan prob­lem­ler gün­de­me ge­ti­ri­le­rek yö­ne­ti­ci­le­rin ge­re­ken dü­zen­le­me­le­ri yap­ma­la­rı, şart­la­rı iyi­leş­tir­me­le­ri he­def­le­ni­yor.Ga­ze­te ge­nel­de dört say­fa ola­rak çık­mış­tır. İlk say­fa­da sa­ray­la il­gi­li ha­ber­le­re, dev­let gö­rev­li­le­ri­nin yük­sel­me­le­ri­ne, önem­li top­lan­tı­la­ra yer ve­ril­miş­tir. İkin­ci say­fa sos­yal olay­la­ra tah­sis edil­miş­ken, üç ve dör­dün­cü say­fa­lar­da rek­lam­lar bu­lun­mak­ta­dır. Ga­ze­te­nin ilk sa­yı­la­rın­da dış ha­ber­ler de mev­cut­tur. Öz­türk ça­lış­ma­sı bağ­la­mın­da sos­yal ve eko­no­mik ha­ber­ler ile ula­şı­ma iliş­kin ha­ber­le­ri ta­ra­ya­rak, ikin­cil li­te­ra­tür eş­li­ğin­de ana­liz et­mek­te­dir. Ula­şım­la il­gi­li ha­ber­ler­de de­mir­yol­la­rı, İs­tan­bul’da­ki şe­hir içi ka­ra ve de­niz ula­şı­mıy­la il­gi­li so­run­la­rı yan­sı­tan ha­ber­ler öne çık­mak­ta­dır. Bu­ra­da hal­kın bu ko­nu­da­ki sı­kın­tı­la­rından ve mey­da­na ge­len ka­za­lar­dan bah­se­dil­mek­te­dir.Öz­türk, sos­yal içe­rik­li ha­ber­ler­de ön­ce­lik­le, eği­tim ko­nu­sun­da­ki dü­zen­le­me­le­re yer ve­ri­yor. Ay­rı­ca ede­bî tar­tış­ma­lar, ter­cü­me fa­ali­yet­le­ri ga­ze­te ha­ber­le­rin­den iz­le­ne­bil­mek­te­dir. Yi­ne bu dö­nem­de ger­çek­leş­ti­ri­len okul ve has­ta­ne in­şa­at­la­rı, sağ­lık hiz­met­le­ri ko­nu­sun­da ka­ran­ti­na uy­gu­la­ma­la­rı sık­ça ha­ber­le­re ko­nu ol­mak­ta­dır. Ka­dın­la­rın sos­yal sta­tü­le­ri üze­ri­ne de ba­zı ha­ber­ler gö­ze çarp­mak­ta­dır. Eko­no­mik alan­da ise, özel­lik­le kıt­lık ve bu­na bağ­lı mağ­du­ri­yet­le­rin, mağ­dur­la­ra ya­pı­lan yar­dım­la­rın ya­nı­sı­ra Os­man­lı Dev­le­ti’nde­ki ge­nel ma­lî sı­kın­tı­nın gün­lük eko­no­mik ha­ya­ta olan yan­sı­ma­la­rı ha­ber­ler­den ta­kip edi­le­bil­mek­te­dir. Zi­ra Os­man­lı Dev­le­ti bu yıl­lar­da ar­tık borç­la­rı­nı öde­ye­me­ye­ce­ği­ni (mo­ra­tor­yum) ala­cak­lı­la­rı­na ilan et­miş­tir. An­cak eko­no­mik açı­dan böy­le­si­ne dar bir du­rum­da da­hi ya­pı­la­bi­len ya­tı­rım­lar ga­ze­te­nin say­fa­la­rın­da yer al­mak­ta­dır.Ga­ze­te hak­kın­da da­ha ön­ce ya­pı­lan ba­zı de­ğer­len­dir­me­le­ri de eleş­ti­ren Öz­türk’e gö­re, ga­ze­te­nin ka­muo­yu oluş­tur­ma­yı he­def­le­yen bir ya­yın ta­kip et­ti­ği­ni; an­cak bu­nu ba­şa­ra­ma­dı­ğı­nı id­di­a eden­ler de­tay­lı bir ana­liz yap­ma­dan bu so­nu­ca ulaş­mış­lar­dır. Öte ta­raf­tan ga­ze­te salt eko­no­mik ve sos­yal açı­lar­dan de­ğil, si­ya­sî, hu­ku­kî vb. açı­lar­dan da araş­tır­ma­ya ko­nu edi­le­bi­lir.