Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Geçiş Süreci ve Nüfus Mübadelesi: Ayvalık, Mersin, Trabzon Örneği

Cambridge Üniversitesi Tarih Bölümü’nde doktora öğrencisi olan Aslı Emine Comu, savunmasından önce bizlerle paylaştığı doktora tezinde, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinin bir tezahürü olarak Ayvalık, Mersin ve Trabzon örneğinde nüfus mübadelesini konu edinmektedir.Comu’yu bu konuyu çalışmaya iten temel sebep anne tarafının Adana’ya yerleşen mübadillerden olmasıdır. Yüksek lisans tezini de, daha önce çalışılmamış bu mübadil topluluğu üzerine hazırlayan Comu, doktora tezinde de araştırma yapmaktan zevk duyduğu nüfus mübadelesi konusuna devam eder. Comu’ya göre nüfus mübadelesi büyük bir göç olayı olduğundan diğer büyük göçlerle karşılaştırılabilir veya yüksek lisans tezinde yaptığı gibi şehir bazında incelenmeye devam edilebilirdi. İkinci seçeneği tercih eden Comu’nun, özellikle Rumların yoğun yaşadığı Anadolu’nun farklı noktalarında bulunan üç kıyı şehri; Ayvalık, Mersin ve Trabzon’u seçmesinin nedeni ise öncelikle buralarda 19. yüzyıldaki ekonomik ve sosyal değişimin daha belirgin hissedilmesiydi. Bu bağlamda ele alınan üç kentin, farklı denizlerin kıyısında bulunmalarının yanı sıra tarihî süreçteki gelişimlerinin farklılığı ve nüfus yapıları, nüfus mübadelesi çalışması için ilgi çekici olmuştur.Nüfus mübadelesi konusunun ele alınış biçimlerindeki farklılıktan bahseden Comu tezinde mübadelenin, gelecek olası bir Türk-Yunan çatışmasını engelleme amaçlı ortaya çıkmış ani bir karar değil; temeli bir yüzyıl kadar öncesine giden değişim sürecinin önemli bir parçası olduğunu ileri sürmektedir. Ayrıca tez, Osmanlı İmparatorluğu’nun dış dünya ile entegrasyonu ve en önemli ham madde sağlayıcı ülkelerden biri olma sürecinin, ülkede yaşayan etnik grupları sosyo-ekonomik açıdan farklı etkilemesiyle oluşan çatışmanın da bu zorunlu göç olayında büyük etkisi olduğunu savunmaktadır.Nüfus mübadelesinin nedenlerinin yanı sıra sonuçlarına da değinen Comu, konu edinilen zorunlu göçün ülke ekonomisine etkisi nedir, neler kazanılmış ve neler kaybedilmiştir, mübadillerin uyum sorunları nelerdir gibi soruların cevaplarını aramaktadır. Nüfus mübadelesinin öncesi ve sonrası ele alınarak, bu sürecin tüm safhalarının üç faklı konumdaki kıyı kentinde etraflıca incelenmeye çalışıldığı tezde, Türk akademik çevrelerinde yaygın olan mübadele yaklaşımının yanında mübadeleyi etnik temizleme olarak değerlendiren bakış açısı da dikkate alınmıştır.Tez kapsamında mübadele öncesi ve sonrası ele alındığından hem Osmanlı dönemi belgeleri hem de Cumhuriyet’in ilk dönem resmî belgeleri tezin kaynakları arasındadır. Mübadele öncesi çalışma için ön plana çıkan diplomatik raporlar, ekonomik durumun yanı sıra etnik gruplar arasındaki ilişkiler için de ipuçları içermektedir. Bu çerçevede İngiliz Devlet Arşivi’nde bulunan diplomatların raporları özellikle mübadele öncesi Trabzon’u ve Kurtuluş Savaşı üzerine önemli bilgiler sunarken, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki belgelerden de Mersin ve Ayvalık üzerine detaylı veriler elde edilmiştir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde çok mühim bir dönem ve mübadelenin gerçekleşmesinde en önemli etkenlerden biri olan Kurtuluş Savaşı ile ilgili geniş bir bölüm içeren tez, bu bölüm için Genelkurmay Arşivi’nin yanı sıra İngiliz arşivleri ile Yunan Dışişleri Arşivi’nden ve ayrıca dönemin İngiliz devlet adamlarının anılarından faydalanmaktadır. Comu’ya göre, Genelkurmay ve Yunan Dışiş-leri Arşivi’nin birlikte kullanılması objektif bir anlatım yakalama bağlamında bir denge unsurudur. Mübadele sonrası dönem için özellikle Türk mübadillerin ülkeye gelişi, sayıları, yerleştirildikleri yerler, aldıkları yardımlar ve yaşadıkları sorunlar hakkında TBMM zabıt ceridelerinden ve Cumhuriyet arşivinden, mübadele konusunda yetkili merci olan Mübadele İmar ve İskân Vekâleti’nin kuruluş bütçesi ve yaptığı işlerle ilgili bilgilerden istifade eden Comu, yerel bazda daha detaylı bilgilere ulaşmak için de Osmanlı döneminde kurulan, farklı isimlerle varlığını sürdüren ve yakın zamanda lağvedilen Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün arşivlerinden yararlanmıştır. Öte yandan tezinde Yunanistan’a yerleştirilen Rum Ortodoks mübadillere de yer veren Comu, bu konu hakkında daha çok Yunan Dışişleri Arşivi belgelerini kullanmakta, eksik kalan bilgiler için tamamlayıcı olarak Yunan yazarların eserlerine başvurmaktadır.Comu’ya göre tezin sonrasında varılan en önemli sonuç, mübadelenin aslında bir savaş sonucu Rum ve Türklerin bir arada yaşayamayacağı teorisinden çok öte, uzun zamandan beri beklenen ve gerçekleştirilmeye çalışılan bir olay olduğudur. Nüfus mübadelesi Anadolu’nun Türkleşmesi arzusunda olan Türk yönetici sınıfının gerçekleştirdiği en büyük adımlardan biridir ve bu uluslararası arenanın desteğiyle başarılmıştır.