İslâmî İlimler: Tefsirde Haşiye Geleneği ve Şeyhzade’nin Beyzavi Tefsiri Haşiyesi

Medeniyet Araştırmaları Merkezi’nin Tezgâhtakiler programının ocak ayının ikinci konuşmacısı Şükrü Maden oldu. Maden, yakın zamanda tamamladığı Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Hâşiyetü Muhyiddin Şeyhzâde ‘alâ Tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî Örneği isimli tezi çerçevesinde bir sunum gerçekleştirdi.

Şükrü Maden, öncelikli olarak şerh-haşiye yazım türüyle alakalı değerlendirmelerde bulundu. Şerh-haşiye türünün ilmin gelişmesini engellediği yönündeki eleştirilerin gerekçelerini zikrettikten sonra bu düşünce sahiplerinin zihnî arka planına değindi. Daha sonra da şerh-haşiye literatürü ile alakalı olumlu düşünce sahiplerinin görüşlerini aktardı.Şerh-haşiye edebiyatı ile ilgili genel bir girişten sonra Maden, üzerine haşiye yazılan on sekiz tefsir eserini ve bu tefsirlerin müelliflerini zikretti. Tefsir haşiyelerinin telif sebeplerini açıkladı. Bunlar: Tefsirin kıymeti ve önemi, tefsirin veciz bir üslupla yazılması, müfessirin delillerini tartmak, eksikleri tamamlamak, hatalarını tashih etmek, müşkil ifadeleri ve meseleleri çözüme kavuşturmak, karşıt görüşlere cevap vermek ve tartışmayı sürdürmek ve tedrisata katkı yapmak.

Daha sonra Osmanlı medrese tedrisatı içinde önemli bir yere sahip olan Şeyhzâde’nin Beyzâvî haşiyesi ile ilgili tafsilatlı bilgiler aktaran Maden, Şeyhzâde’nin haşiyesinde Beyzâvî’nin tefsirinin ve Kur’an’ın anlaşılmasına yönelik olarak değerlendirmelerin ayrı kategorilerde ele alınması gerektiğini belirtti. Şeyhzâde’nin Kur’an’ın anlaşılmasına yönelik değerlendirmelerini; kendi tefsirlerine yer verme, müfessiri eleştirme, başka ihtimal ve görüşleri zikretme, ilave bilgiler verme olarak özetledi. Beyzâvî’nin tefsirine yönelik değerlendirmelerini ise; maksadı tespit etme, maksadın ne olmadığını belirtme, metnin arkasındaki sebebe işaret etme, metni delillendirme, örneklendirme ve örnekleri çoğaltma, hadisleri tahriç ve şerh etme, şiirleri şerh etme, kısa ve öz ifadeleri açma, anlamı kapalı ifadeleri açıklama, müşkil ifadeleri vuzuha kavuşturma, geniş ifadeleri özetleme, başka tefsirlerden nakillerle müfessiri destekleme olarak zikretti.

Maden, haşiye türünün eğitimde tedricilik ve hoca-talebe ilişkisinin bir uzantısı olarak bilgi edinme, bilgiyi aktarma ve bilgiyi sürekli kılma yöntemi olduğundan bahsetti. Bu tür eserlerin doğru ve yerinde anlamayı, ilmin muhafazasını ve devamlılığını sağlayan, esas aldığı metni yeniden kuran ve onu zamana uyarlayan metinler olduğunu vurguladı.

Bu açıdan şerh ve haşiye literatürüne toptan karşı çıkılmasının yerine bu eserlerin başarılı olup olmadıklarının ayrı ayrı değerlendirilmesi gerektiğinin üzerinde duran Maden, yapılacak bu tür çalışmalarla akademik bir birikim oluşturulabilirse daha sağlıklı değerlendirmelerin yapılabileceğini vurguladı.

Maden’in çalışmasının sonuna eklediği “Tefsir’de Şerh, Hâşiye ve Ta’lik Bibliyografyası” ise bu alanda araştırma yapmak isteyenlere başvuru kaynağı niteliğinde. Bu listedeki eserlerin Osmanlı tefsirciliği bağlamında çalışılması şerh ve haşiye tartışmalarını daha da zengin hâle getirecektir.