Çarlık Rusyası’nda Bir Türkçe Gazete: Şark-i Rus (1903-1905)

Paylaş:

 Ege Üni­ver­si­te­si’nde ta­mam­la­dı­ğı “Şark-i Rus Ga­ze­te­si Üze­ri­ne Bir İn­ce­le­me” baş­lık­lı yük­sek li­sans te­zi çer­çe­ve­sin­de Ha­zi­ran ayın­da ko­nu­ğu­muz olan Sel­çuk Türk­yıl­maz ile Şark-i Rus ga­ze­te­si ve et­ra­fın­da şe­kil­le­nen dü­şün­ce­ler üze­ri­ne tar­tış­tık. Baş­lan­gıç­ta Türk­yıl­maz, te­zin gi­riş, kro­no­lo­jik fih­rist ve ya­zar adı­na gö­re al­fa­be­tik di­zin ol­mak üze­re üç bö­lüm­den oluş­tu­ğu­nu be­lirt­tik­ten son­ra söz ko­nu­su ga­ze­te ile il­gi­li ge­nel bir bil­gi ver­di.30 Mart 1903 – 14 Ocak 1905 ta­rih­le­ri ara­sın­da Kaf­kas­ya’nın ida­rî mer­ke­zi olan Tif­lis şeh­rin­de Azer­bay­can­lı müm­taz mü­nev­ver­ler­den Me­hem­med Ağa Şah­tah­tı­lı’nın na­şir­li­ğin­de neş­re­di­len Şark-i Rus, söz ko­nu­su dö­nem­de Çar­lık Rus­ya­sı’nda Azer­bay­can di­lin­de ya­yın­la­nan ye­ga­ne ga­ze­te idi. Bu ne­den­le ga­ze­te, hem Azer­bay­can­lı ay­dın­la­rı meş­gul eden me­se­le­le­ri, on­la­rın çe­şit­li top­lum­lar­la iliş­ki­ler ağı­nı ve ha­ber ka­nal­la­rı­nı, hem de ge­nel ola­rak Çar­lık Rus­ya­sı Müs­lü­man­la­rı­nın sos­yo­eko­no­mik ha­ya­tı­nı ve en­te­lek­tü­el­le­rin mü­za­ke­re et­ti­ği ko­nu­la­rı öğ­ren­me açı­sın­dan pa­ha bi­çil­mez bir kay­nak­tır.Su­nuş sı­ra­sın­da ga­ze­te­nin ge­niş bir ya­zar kad­ro­su­na sa­hip ol­du­ğu vur­gu­lan­dı. M. A. Şah­tah­tı­lı, Ah­met Ağa­yev (Ağa­oğ­lu), Mir­za Ce­lil, Ahund Yu­suf Ta­lıb­za­de gi­bi önem­li Azer­bay­can­lı ay­dın­la­rın ya­nı sı­ra Ab­dür­re­şit İb­ra­him, Rı­za­ed­din Fah­ret­tin gi­bi Ta­tar ile­ri ge­len­le­ri­nin de bu ga­ze­te­de boy gös­ter­di­ği ak­ta­rıl­dı. Bu bağ­lam­da, Şark-i Rus’un Kaf­kas­ya, Vol­ga­bo­yu, Or­ta As­ya gi­bi ge­niş bir ala­na ulaş­tı­ğı mü­şa­he­de edil­mek­te­dir. Türk­yıl­maz’ın be­lirt­ti­ği üze­re ga­ze­te­de gün­cel ha­ber­le­rin ya­nın­da Tür­ki­ye, İran, Af­ga­nis­tan gi­bi Mü­sel­man mem­le­ket­ler­den son ha­va­dis­le­rin de yer al­dı­ğı; ka­dın­la­rın top­lum­sal hak­la­rı­nın ve kat­kı­la­rı­nın ge­niş­le­til­me­si, al­fa­be ve dil tar­tış­ma­la­rı, Rus­ya Müs­lü­man­la­rı­nın ge­nel du­ru­mu, eği­tim ko­nu­la­rı ve ye­ni okul­la­rın açıl­ma­sı, ce­mi­yet-i hay­ri­ye­ler, Azer­bay­can ta­ri­hi, ki­tap ta­nı­tım­la­rı gi­bi hu­sus­la­ra önem ve­ril­di­ği gö­rül­mek­te­dir. Bu an­lam­da, 1905-1907 Rus­ya Meş­ru­ti­yet dö­ne­mi­nin he­men ari­fe­sin­de ya­yın­la­nan Şark-i Rus ga­ze­te­si­nin, top­lu­mu ve en­te­lek­tü­el­le­ri bu ye­ni ta­ri­hî aşa­ma­ya ha­zır­la­ma nok­ta­sın­da önem­li iş­lev­ler yük­len­di­ği söy­le­ne­bi­lir.Türk­yıl­maz, Şark-i Rus’un top­lam 392 sa­yı çık­tı­ğı­nı ve bun­lar­dan sa­de­ce 46 sa­yı­sı­na ula­şa­ma­dı­ğı­nı kay­det­ti. Ba­kü ar­şiv­le­rin­de­ki mev­cut sa­yı­lar­dan di­ji­tal fo­to­ko­pi­ler yap­mak su­re­tiy­le araş­tır­ma­yı yü­rü­ten Türk­yıl­maz, 5089 ha­ber baş­lı­ğı ile kro­no­lo­jik bir fih­rist ha­zır­la­dı­ğı­nı ve ay­rı­ca ga­ze­te­nin ya­zar­la­rı­nın al­fa­be­tik di­zi­ni­ni dü­zen­le­di­ği­ni be­lirt­ti. Bu me­yan­da, te­zin, il­gi­li araş­tır­ma­cı­lar için bir kay­nak ça­lış­ma­sı ol­du­ğun­dan bah­se­di­le­bi­lir.Su­nu­mun so­ru ve ce­vap kıs­mın­da ise, ga­ze­te­yi de­ğer­len­di­rir­ken Azer­bay­can­lı ay­dın­la­rın o dö­nem­de Rus­ya, Os­man­lı, İran, Av­ru­pa ül­ke­le­ri ve Kaf­kas­ya top­lum­la­rı ile çok bo­yut­lu et­ki­le­şim için­de bu­lun­duk­la­rı­nın göz önün­de tu­tul­ma­sı ge­rek­ti­ği kay­de­dil­di. Bun­dan baş­ka, Tür­ki­ye’de ge­nel­lik­le son yıl­lar­da kı­pır­da­ma gös­te­ren böl­ge­sel ça­lış­ma­la­ra ör­nek teş­kil et­me­si açı­sın­dan söz ko­nu­su te­zin önem­li bir boş­lu­ğu dol­du­ra­ca­ğı ve ay­rı­ca da­ha ile­ri araş­tır­ma­la­ra te­mel teş­kil ede­ce­ği ak­ta­rıl­dı.

Daha fazla göster

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir