Çarlık Rusyası’nda Bir Türkçe Gazete: Şark-i Rus (1903-1905)
Ege Üniversitesi’nde tamamladığı “Şark-i Rus Gazetesi Üzerine Bir İnceleme” başlıklı yüksek lisans tezi çerçevesinde Haziran ayında konuğumuz olan Selçuk Türkyılmaz ile Şark-i Rus gazetesi ve etrafında şekillenen düşünceler üzerine tartıştık. Başlangıçta Türkyılmaz, tezin giriş, kronolojik fihrist ve yazar adına göre alfabetik dizin olmak üzere üç bölümden oluştuğunu belirttikten sonra söz konusu gazete ile ilgili genel bir bilgi verdi.30 Mart 1903 – 14 Ocak 1905 tarihleri arasında Kafkasya’nın idarî merkezi olan Tiflis şehrinde Azerbaycanlı mümtaz münevverlerden Mehemmed Ağa Şahtahtılı’nın naşirliğinde neşredilen Şark-i Rus, söz konusu dönemde Çarlık Rusyası’nda Azerbaycan dilinde yayınlanan yegane gazete idi. Bu nedenle gazete, hem Azerbaycanlı aydınları meşgul eden meseleleri, onların çeşitli toplumlarla ilişkiler ağını ve haber kanallarını, hem de genel olarak Çarlık Rusyası Müslümanlarının sosyoekonomik hayatını ve entelektüellerin müzakere ettiği konuları öğrenme açısından paha biçilmez bir kaynaktır.Sunuş sırasında gazetenin geniş bir yazar kadrosuna sahip olduğu vurgulandı. M. A. Şahtahtılı, Ahmet Ağayev (Ağaoğlu), Mirza Celil, Ahund Yusuf Talıbzade gibi önemli Azerbaycanlı aydınların yanı sıra Abdürreşit İbrahim, Rızaeddin Fahrettin gibi Tatar ileri gelenlerinin de bu gazetede boy gösterdiği aktarıldı. Bu bağlamda, Şark-i Rus’un Kafkasya, Volgaboyu, Orta Asya gibi geniş bir alana ulaştığı müşahede edilmektedir. Türkyılmaz’ın belirttiği üzere gazetede güncel haberlerin yanında Türkiye, İran, Afganistan gibi Müselman memleketlerden son havadislerin de yer aldığı; kadınların toplumsal haklarının ve katkılarının genişletilmesi, alfabe ve dil tartışmaları, Rusya Müslümanlarının genel durumu, eğitim konuları ve yeni okulların açılması, cemiyet-i hayriyeler, Azerbaycan tarihi, kitap tanıtımları gibi hususlara önem verildiği görülmektedir. Bu anlamda, 1905-1907 Rusya Meşrutiyet döneminin hemen arifesinde yayınlanan Şark-i Rus gazetesinin, toplumu ve entelektüelleri bu yeni tarihî aşamaya hazırlama noktasında önemli işlevler yüklendiği söylenebilir.Türkyılmaz, Şark-i Rus’un toplam 392 sayı çıktığını ve bunlardan sadece 46 sayısına ulaşamadığını kaydetti. Bakü arşivlerindeki mevcut sayılardan dijital fotokopiler yapmak suretiyle araştırmayı yürüten Türkyılmaz, 5089 haber başlığı ile kronolojik bir fihrist hazırladığını ve ayrıca gazetenin yazarlarının alfabetik dizinini düzenlediğini belirtti. Bu meyanda, tezin, ilgili araştırmacılar için bir kaynak çalışması olduğundan bahsedilebilir.Sunumun soru ve cevap kısmında ise, gazeteyi değerlendirirken Azerbaycanlı aydınların o dönemde Rusya, Osmanlı, İran, Avrupa ülkeleri ve Kafkasya toplumları ile çok boyutlu etkileşim içinde bulunduklarının göz önünde tutulması gerektiği kaydedildi. Bundan başka, Türkiye’de genellikle son yıllarda kıpırdama gösteren bölgesel çalışmalara örnek teşkil etmesi açısından söz konusu tezin önemli bir boşluğu dolduracağı ve ayrıca daha ileri araştırmalara temel teşkil edeceği aktarıldı.