İşbiliyye’nin Erdülüs’ün Siyasî ve Kültürel Tarihindeki Yeri ve Önemi

Bi­lim ve Sa­nat Vak­fı Me­de­ni­yet Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi Tez­gâh­ta­ki­ler prog­ra­mı­nın Ekim ayı ko­nu­ğu Cum­hur Er­sin Adı­gü­zel idi. 2008 yı­lın­da ta­mam­la­dı­ğı “İş­bi­liy­ye’nin En­dü­lüs’ün Si­ya­sî ve Kül­tü­rel Ta­ri­hin­de­ki Ye­ri ve Öne­mi” baş­lık­lı yük­sek li­sans te­zi­nin su­nu­mu­nu ger­çek­leş­ti­ren Adı­gü­zel, hem tez ko­nu­su­nu be­lir­le­me sü­re­cin­den bah­set­ti hem de tez içe­ri­sin­de ele al­dı­ğı ko­nu­lar hak­kın­da din­le­yi­ci­le­re ay­dın­la­tı­cı bil­gi­ler ver­di.İş­bi­liy­ye’nin En­dü­lüs’ün önem­li şe­hir­le­rin­den bi­ri­si ol­ma­sı­nın ya­nın­da, şeh­rin Müs­lü­man­la­rın En­dü­lüs’te­ki ilk baş­ken­ti ol­ma­sı­na da vur­gu ya­pan Adı­gü­zel, araş­tır­ma ko­nu­su­nu be­lir­ler­ken şeh­rin bu ko­nu­mu­nu da dik­ka­te al­dı­ğı­nı be­lirt­ti. Te­zi­ni kro­no­lo­jik açı­dan 756-1031 yıl­la­rı ara­sın­da hü­küm sü­ren En­dü­lüs Eme­vî Dev­le­ti’yle sı­nır­lan­dı­ran Adı­gü­zel, ko­nu­yu üç bö­lüm­de in­ce­le­miş­tir: “şeh­rin si­ya­sî ta­ri­hi”, “ida­rî ya­pı­sı” ve “sos­yo-eko­no­mik ve kül­tü­rel du­ru­mu”.Adı­gü­zel ça­lış­ma­sın­da, İş­bi­liy­ye’nin si­ya­sî ta­ri­hi­ni En­dü­lüs Eme­vî Dev­le­ti’nin ku­ru­cu­su I. Ab­dur­rah­man’ın İş­bi­liy­ye’ye hâ­kim ol­ma­sıy­la baş­lat­mak­ta­dır. Adı­gü­zel’e gö­re, şeh­rin En­dü­lüs Eme­vî Dev­le­ti’nin ku­ru­lu­şun­dan yı­kı­lı­şı­na ka­dar ge­çen dö­nem­de­ki si­ya­sî ta­ri­hi­nin ge­nel çer­çe­ve­si­ni “iç is­yan­lar” ve şeh­re de­niz yo­luy­la ger­çek­leş­ti­ri­len “Vi­king sal­dı­rı­la­rı” oluş­tur­mak­ta­dır. Müs­lü­man­la­rın ken­di ara­la­rın­da­ki mü­ca­de­le­le­ri ya­nın­da, özel­lik­le IX. yüz­yıl­da ken­di­le­ri­ne mü­vel­le­dûn de­ni­len Müs­lü­man İs­pan­yol­lar­la Müs­lü­man Arap­lar ara­sın­da­ki mü­ca­de­le­nin de şeh­rin si­ya­sî ta­ri­hin­de önem­li bir ye­ri ol­du­ğu Adı­gü­zel ta­ra­fın­dan al­tı çi­zi­len hu­sus­lar ara­sın­da yer al­mak­ta­dır.Ça­lış­ma­sı­nın ikin­ci bö­lü­mü­nü oluş­tu­ran İş­bi­liy­ye’nin ida­rî ya­pı­sı hak­kın­da bil­gi ve­ren Adı­gü­zel, şeh­rin ‘Emir’ ve­ya ‘Ha­li­fe’ ta­ra­fın­dan ata­nan va­li­ler­ce yö­ne­til­di­ği­ni, va­li­nin di­ğer İs­lâm şe­hir­le­rin­de ol­du­ğu gi­bi baş­ta as­ker top­la­mak ol­mak üze­re, ida­rî ve as­ke­rî pek çok gö­re­vi­nin ol­du­ğu­nu be­lirt­ti. Ay­rı­ca İş­bi­liy­ye’de ‘şur­ta’ ve ‘his­be’ teş­ki­lat­la­rı­nın bu­lun­du­ğu­nu söy­le­yen Adı­gü­zel, hu­ku­kî iş­le­re ka­dı­la­rın bak­tı­ğı­nı, Ya­hu­di ve Hı­ris­ti­yan nü­fu­sun da ken­di hu­kuk­la­rı­na gö­re hü­küm ve­ren mah­ke­me­le­re baş­vu­ra­bil­di­ği­ne dik­kat çek­ti. Bü­tün bu özel­lik­le­riy­le ida­rî açın­dan İş­bi­liy­ye’nin tam bir İs­lâm şeh­ri gö­rü­nü­mün­de ol­du­ğu­nu be­lirt­ti.Adı­gü­zel, te­zin­de yo­ğun­laş­tı­ğı bö­lüm olan şeh­rin sos­yal ta­ri­hi hak­kın­da, ilk ola­rak de­mog­ra­fik ya­pı­ya de­ği­ne­rek İş­bi­liy­ye’de Müs­lü­man­la­rın, Hı­ris­ti­yan­la­rın ve Ya­hu­di­le­rin bir­lik­te ya­şa­dık­la­rı­nı söy­le­di. Adı­gü­zel’e gö­re bu du­rum, şeh­rin çok kül­tür­lü bir ya­pı­ya sa­hip ol­ma­sın­da önem­li rol oy­na­mış­tır. Şam’dan En­dü­lüs’e ge­li­şin­de sos­yal ha­ya­tın fark­lı alan­la­rı­na da­ir çok sa­yı­da un­su­ru da be­ra­be­rin­de ge­ti­ren Müs­lü­man Arap nü­fus, Ku­zey Af­ri­ka’dan ge­len Ber­be­rî nü­fus ve şeh­rin yer­li hal­kı kay­na­şa­rak İş­bi­liy­ye’de par­lak bir kül­tü­rel ya­pı mey­da­na ge­tir­miş­tir. İş­bi­liy­ye’nin ge­rek En­dü­lüs iç pa­za­rıy­la, ge­rek­se En­dü­lüs dı­şın­da­ki mer­kez­ler­le olan yo­ğun ti­ca­rî ha­ya­tı­na te­mas eden Adı­gü­zel, bun­da şeh­rin coğ­ra­fî ko­nu­mu­nun önem­li bir pa­yı ol­du­ğu­na işa­ret et­ti.Şe­hir­de­ki il­mî ha­re­ket­li­li­ğin te­mel­de Do­ğu İs­lâm dün­ya­sı­nın Bağ­dat, Dı­maşk, Ka­hi­re, Kay­re­van, Me­di­ne ve Mek­ke gi­bi baş­lı­ca ilim mer­kez­le­ri­ne ya­pı­lan se­ya­hat­le­re da­yan­dı­ğı fik­ri­ni di­le ge­ti­ren Adı­gü­zel, özel­lik­le hac yap­mak mak­sa­dıy­la ger­çek­leş­ti­ri­len se­ya­hat­le­rin, hac yo­lu üze­rin­de­ki ilim mer­ke­zi­le­ri­nin de zi­ya­ret edil­me­si­ne ve­si­le ol­du­ğu­na de­ğin­di. Bu yol­cu­luk­lar es­na­sın­da En­dü­lüs­lü öğ­ren­ci­le­rin Do­ğu İs­lâm dün­ya­sın­da­ki il­mî bi­ri­ki­min En­dü­lüs’e ta­şın­ma­sın­da bü­yük bir rol oy­na­dık­la­rı­nı ifa­de eden Adı­gü­zel’e gö­re, hac yol­cu­luk­la­rı En­dü­lüs’te Mâ­li­kî mez­he­bi­nin be­nim­sen­me­sin­de de ön­ce­lik­li rol oy­na­mış­tır. Hi­caz’da­ki Mâ­li­kî fı­kıh an­la­yı­şı hac yap­mak mak­sa­dıy­la Hi­caz’a ge­len ve bu yol­cu­luk es­na­sın­da Mâ­li­kî fık­hı­nın öğ­re­til­di­ği mer­kez­ler­de ders gö­ren En­dü­lüs­lü âlim­ler ta­ra­fın­dan En­dü­lüs’e ta­şın­mış­tır. Ay­rı­ca, Do­ğu İs­lâm dün­ya­sın­dan En­dü­lüs’ün bir şeh­ri­ne ta­şın­mış olan bi­ri­ki­min, En­dü­lüs içe­ri­sin­de ilim amaç­lı ya­pı­lan se­ya­hat­ler yo­luy­la En­dü­lüs’ün ge­ne­li­ne ya­yıl­dı­ğı­nı di­le ge­tir­di ve En­dü­lüs’te­ki il­mî ha­ya­ta, En­dü­lüs dı­şın­dan ge­len ilim adam­la­rı­nın da kat­kı­da bu­lun­duk­la­rı­nı söz­le­ri­ne ek­le­di.Adı­gü­zel, ko­nuş­ma­nın so­nun­da so­ru­lar ve­si­le­siy­le En­dü­lüs’te­ki Ehl-i Ha­dis ve Ehl-i Rey ara­sın­da­ki tar­tış­ma­la­ra de­ğin­di. En­dü­lüs’te Mâ­li­kî ule­ma ara­sın­da­ki en te­mel fik­rî ayı­rı­mı yan­sı­tan bu kav­ram­la­rın, Do­ğu İs­lâm dün­ya­sın­da­ki mâ­nâ­la­rın­dan da­ha fark­lı bir an­lam ifa­de et­ti­ği­ne işa­ret eden Adı­gü­zel, En­dü­lüs ilim ve kül­tür ha­ya­tı üze­ri­ne ya­pı­la­cak ça­lış­ma­lar­da bu ayı­rı­ma dik­kat edil­me­si ge­rek­ti­ği üze­rin­de dur­du.