Kentsel Planlamada Yeni Temsil Biçimleri: İstanbul’un Ticari Mekanları

Ga­zi Üni­ver­si­te­si Şe­hir Böl­ge Plan­la­ma Bö­lü­mün­de ta­mam­la­dı­ğı dok­to­ra te­zi­ni biz­ler­le pay­la­şan Gül­sen Yıl­maz, su­nu­mun­da 21. yüz­yı­la doğ­ru kent­sel plan­la­ma­da ye­ni tem­sil bi­çim­le­ri­nin ne­ler ola­bi­le­ce­ği­ni, İs­tan­bul ti­ca­ret coğ­raf­ya­sı üze­rin­den açık­la­dı. 1980’ler­den bu ya­na tüm dün­ya­da tek­no­lo­ji ve bi­lim ala­nın­da ya­şa­nan kök­lü de­ği­şim­ler dün­ya­nın al­gı­lan­ma ve açık­lan­ma bi­çim­le­rin­de ye­ni ara­yış­lar or­ta­ya çı­kar­mış, po­zi­ti­vist ya­pı­dan eleş­ti­rel ya­pı­ya ge­çiş söz­ko­nu­su ol­muş­tur. Bu kap­sam­da tez, dün­ya­da ya­şa­nan kü­re­sel­leş­me sü­re­ci, hiz­met ve sa­na­yi coğ­raf­ya­sın­da ge­liş­ti­ril­miş çe­şit­li yak­la­şım­lar, kü­re­sel ken­tin ve kent mer­kez­le­rinin kav­ran­ma bi­çim­le­ri, kent­sel plan­la­ma­da­ki de­ği­şim­ler ve çok mer­kez­li ya­pı­ya dö­nü­şüm sü­reç­le­ri üze­rin­den bi­lim ala­nın­da ya­şa­nan de­ği­şim­ler­le bu alan­da na­sıl bir tem­sil bi­çi­mi ger­çek­leş­ti­ri­le­bi­le­ce­ği me­se­le­le­ri­ni ele al­mak­ta­dır. 1950’ler­de nü­fu­su bir mil­yo­na yak­laş­ma­mış­ken bu­gün 13 mil­yon­luk bü­yük bir şe­hir hâ­li­ne ge­len İs­tan­bul’un ti­ca­rî pey­za­jı­nın in­ce­len­me­si ka­zan­dı­ğı önem se­be­biy­le tez­de ça­lış­ma ala­nı se­çil­miş­tir: İs­tan­bul’da fir­ma­la­rın yer se­çi­mi, bü­yük­lü­ğü ve hiz­met ima­lat sa­na­yi­si­nin kom­po­zis­yo­nu dü­şü­nül­dü­ğün­de ti­ca­rî ya­pı­lı çev­re­nin İs­tan­bul met­ro­po­li­ten alan için­de­ki me­kân­sal or­ga­ni­zas­yo­nu na­sıl­dır? Ti­ca­rî ak­ti­vi­te­le­rin me­kân­sal ge­li­şi­mi, ken­tin ge­liş­me­si­ni be­lir­le­yi­ci ro­le sa­hip mi­dir? gi­bi so­ru­lar araş­tır­ma­nın çer­çe­ve­si­ni be­lir­le­miş­tir.Ça­lış­ma sü­re­cin­de ön­ce­lik­le TÜ­İK 1992-2002 yı­lı ve­ri­le­ri­ne gö­re İs­tan­bul’un sek­tö­rel pro­fi­li il­çe dü­ze­yin­de tes­pit edil­miş, da­ha son­ra 1925-2006 yıl­la­rı ara­sın­da İTO’ya kay­de­di­len 165 bin ci­va­rın­da ve­ri üze­rin­den ve­ri ta­ba­nı oluş­tu­rul­mak su­re­tiy­le ana­liz edil­miş­tir. Tez, bu alan­da ya­pı­lan ça­lış­ma­lar­dan; kul­lan­dı­ğı ye­ni yön­tem­ler, cor­res­pon­den­ce ana­liz­le­ri, ha­ri­ta­la­rı ve Ber­tin çi­zel­ge­le­ri ile ay­rıl­mak­ta­dır. Ça­lış­ma­da 1925-2006 ka­yıt­la­rı­nın yer al­dı­ğı ve­ri ta­ban­la­rı üze­rin­den ger­çek­leş­ti­ri­len İs­tan­bul ti­ca­ret at­la­sı kap­sa­mın­da 100’ün üze­rin­de Ber­tin çi­zel­ge­si ve ha­ri­ta oluş­tu­rul­muş­tur. İl­çe dü­ze­yin­de ti­ca­rî fark­lı­laş­ma­yı gös­ter­me­si açı­sın­dan İs­tan­bul il­çe­le­ri ti­ca­rî ara­zi kul­la­nım pro­fil­le­ri in­ce­len­di­ğin­de İTO’dan alı­nan 87 fa­ali­yet ko­lu­nun na­sıl bir ara­ya gel­di­ği gö­rül­mek­te, bu sa­ye­de top­lam pay içe­ri­sin­de il­çe kü­me­le­ri­nin ko­num­la­rı­nı ve bir­bir­le­riy­le iliş­ki­le­ri­ni çö­züm­le­mek müm­kün ol­mak­ta­dır. Sa­na­yi de­po­la­ma fa­ali­yet­le­ri pro­fi­li in­ce­len­mek su­re­tiy­le kent çe­pe­rin­de­ki sa­na­yi de­po­la­ma fa­ali­yet­le­ri; Mİ­A çe­per pro­fi­li in­ce­len­di­ğin­de mer­ke­zî iş alan­la­rı­nın ve sa­na­yi fa­ali­yet­le­ri­nin na­sıl ay­rış­tı­ğı ve­ya bir ara­da yer al­dı­ğı, mer­kez ya­pı­sı­nın ne ol­du­ğu gö­rü­le­bil­mek­te­dir.Ku­ru­luş yıl­la­rı­na gö­re ti­ca­rî fa­ali­yet­le­rin na­sıl şe­kil­len­di­ği­nin tes­pi­ti için ya­pı­lan ana­liz ne­ti­ce­sin­de 1930-1960 dö­ne­min­de ku­ru­lan fir­ma­la­rın az, 1980’den son­ra ise ağır­lık­lı ol­du­ğu ve 1990’lar­da kent çe­pe­rin­de ti­ca­ret fa­ali­yet­le­ri­nin art­tı­ğı gö­rül­mek­te­dir. 1930 ön­ce­sin­de ku­ru­lan fir­ma­lar da­ha çok kent çe­pe­rin­de olup bü­yük ser­ma­ye­ye ait fir­ma­la­r­dır ve hâ­li­ha­zır­da ha­ya­ti­yet­le­ri­ni sür­dür­mek­te­dir. 2000-2006 yıl­la­rı ara­sın­da kent çe­pe­rin­de ti­ca­rî ya­tı­rı­mın ya­pıl­dı­ğı yer­ler­de za­man­sal yo­ğun­laş­ma­nın faz­la ol­ma­sı, kent­te mer­ke­zî alan öne­mi­ni kay­bet­me­se de kent çe­pe­rin­de eko­no­mik ak­ti­vi­te­le­rin önem ka­zan­dı­ğı­nın, mer­kez-çe­per ay­rı­mı­nın aza in­di­ği­nin gös­ter­ge­si ola­rak ka­bul edi­le­bi­lir.Ye­ni kent­sel eko­lo­ji­nin ti­ca­rî pey­zaj­da na­sıl or­ta­ya çık­tı­ğı­nı gö­re­bil­mek için 1925-2006 yıl­la­rı ara­sın­da şir­ket tür­le­ri­nin de­ği­şi­mi, ya­ban­cı ser­ma­ye ya­tı­rım pro­fil­le­ri ve hiz­met pro­fil­le­ri; il­çe, ma­hal­le ve so­kak dü­ze­yin­de kat­man kat­man ele alı­na­rak ha­ri­ta­lar ha­zır­lan­mış­tır. Bu ha­ri­ta­lar in­ce­len­di­ğin­de Mİ­A’nın tek bir pro­fil ya­pı­sı­na sa­hip ol­ma­yıp fark­lı Mİ­A tip­le­ri ol­du­ğu, hiz­met ve sa­na­yi kü­me­le­ri­nin me­kan­sal yer se­çim dav­ra­nış­la­rı­nın bir­bi­rin­den fark­lı ol­du­ğu gö­rül­müş­tür. Me­se­la Av­ru­pa ya­ka­sın­da sa­na­yi, ta­ri­hî mer­kez et­ra­fın­da ve kent için­de E-5, TEM pa­ra­le­lin­de ge­li­şir­ken, Ana­do­lu ya­ka­sın­da kent­ten da­ha uzak­ta yer­leş­miş­tir. Ay­rı­ca Av­ru­pa ya­ka­sın­da iş gü­cü, Ana­do­lu ya­ka­sın­da ser­ma­ye yo­ğun­dur.Ça­lış­ma­nın ne­ti­ce­sin­de ula­şı­lan so­nuç­lar şöy­le özet­le­ne­bi­lir: İs­tan­bul’da mer­kez-çe­per ay­rı­mı­nı or­ta­dan kal­dı­ran kar­ma­şık bir bü­yü­me ile es­nek ve kü­re­sel ken­te doğ­ru bir ge­çiş göz­len­mek­te­dir. An­cak kü­çük öl­çek­li üre­ti­min kent için­de hâ­lâ de­vam et­me­si İs­tan­bul’a öz­gü kü­re­sel­leş­me­nin de be­lir­ti­si ola­rak gö­rü­le­bi­lir. İs­tan­bul ti­ca­rî pey­za­jı­nın ağır­lık­lı ola­rak kü­çük öl­çek­li, 1990 son­ra­sı ku­ru­lan fir­ma­lar­dan oluş­tu­ğu; ya­ban­cı ya­tı­rım­cı fir­ma­la­rın ye­rel fir­ma­la­ra gö­re da­ha az ol­du­ğu; fir­ma yer se­çim ka­rar­la­rı­nın bir plan­la­ma er­kin­den, mü­da­ha­le­den zi­ya­de ser­best pi­ya­sa şart­la­rı içe­ri­sin­de şe­kil­len­di­ği gö­rül­müş­tür. Ta­ri­hî mer­kez hâ­lâ kü­çük ve ye­ni fir­ma­lar için ku­luç­ka mer­ke­zi ro­lü­ne sa­hip­tir. Ti­ca­rî ak­ti­vi­te­ler hem ya­yıl­ma hem mer­ke­zî­leş­me eği­li­mi gös­te­rir­ken or­man, de­niz gi­bi do­ğal eşik­ler de İs­tan­bul ti­ca­rî pey­za­jı­nın ge­li­şi­min­de önem­li rol oy­na­mak­ta­dır.Bu ça­lış­ma İs­tan­bul’un ye­rel ya­pı­sı­nın çö­züm­len­me­si­ne yar­dım eder­ken, kent­te­ki top­lum­sal me­kan­sal fark­lı­laş­ma­ya iliş­kin ya­pı­la­rı ka­te­go­ri­leş­ti­re­rek or­ta­ya çı­kar­ma­ya da ola­nak sağ­la­mış­tır. Oluş­tu­ru­lan ye­ni tem­sil dil­le­ri, il­çe/ma­hal­le/so­kak dü­ze­yin­de ya­pı­lan kat­man­laş­tı­rıl­mış ana­liz­ler ile şe­hir ve böl­ge plan­la­ma­sı ya­pı­lır­ken imar pla­nın­da yol gös­te­ri­ci ol­ma­la­rı açı­sın­dan önem­li­dir. Ve­ri­le­rin doğ­ru­dan ha­ri­ta­dan alı­na­bil­me­si, za­man için­de de­ği­şi­min iz­len­me­si, dö­nü­şüm alan­la­rı­nın tes­pi­ti­nin sağ­lan­ma­sı 21. yüz­yıl­da kent araş­tır­ma­la­rı ve di­ğer bi­lim­ler­de­ki ça­lış­ma­lar için önem­li kat­kı­lar sağ­la­ya­cak­tır.Te­zin uy­gu­la­ma­ya yö­ne­lik eleş­ti­ri ve öne­ri­le­ri de bu­lun­mak­ta­dır: İs­tan­bul için da­ha ön­ce ya­pı­lan plan ça­lış­ma­la­rın­dan fark­lı ola­rak alt öl­çek­ler­de mü­da­ha­le edi­le­bi­le­cek bir ya­pı sağ­la­na­bil­me­si için tem­sil öl­çe­ği ile mü­da­ha­le öl­çe­ği­nin ör­tüş­me­si ge­rek­mek­te­dir. Yıl­maz bu ça­lış­ma­nın de­va­mı ola­rak İTO ka­yıt­la­rı üze­rin­den ge­le­cek­te­ki ken­tin na­sıl ola­ca­ğı, kent­te gün­lük ya­şam­la bağ­lan­tı­lı ola­rak mev­cut du­ru­mun na­sıl de­ğiş­ti­ği üze­ri­ne ça­lış­ma ya­pı­la­bi­le­ce­ği­ni ifa­de et­ti. Ay­rı­ca oluş­tu­ru­lan ve­ri ta­ba­nın­da bu­lu­nan 87 fark­lı sek­tö­rün her bi­ri­nin me­kan­sal dav­ra­nı­şı in­ce­le­ne­rek kent­te ku­rum­la­rın me­kan­sal yer de­ğiş­tir­me stra­te­ji­le­ri­nin ne­ler ola­bi­le­ce­ği­nin de araş­tı­rı­la­bi­le­ce­ği­ni be­lirt­ti.