Cemal Paşa’nın Suriye Valiliği, 1914-1917
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin önde gelen liderlerinden Cemal Paşa, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na girmesinin hemen akabinde Suriye Genel Valiliği ve 4. Ordu Komutanlığı’na atanmış, böylece kendisinin 3 yıl devam edecek Suriye macerası başlamıştır. Gerek İttihat ve Terakki zihniyetini anlamak açısından gerekse daha sonraki dönemde Türk-Arap ilişkilerine etkisi bakımından büyük önemi haiz bu dönem üzerine şimdiye kadar özgün bir akademik çalışma yapılmış değildi. Sabancı Üniversitesi’nde M. Talha Çiçek tarafından yazılan “Cemal Pasha’s Governorate in Syria, 1914-1917” başlıklı doktora tezi bu bakımdan önemli bir boşluğu doldurmaktadır.
Tez sunumunda, Cemal Paşa’nın Suriye’ye hangi amaçlarla gittiği sorusundan hareketle çalışmasının temel çerçevesini oluşturduğunu belirten Çiçek, bu soruya iki tür cevap veriyor. Birincisi Mısır seferini organize etmek; ikincisi Suriye’de asayişi sağlamak.
Çiçek, ilk olarak, Cemal Paşa ve emrindeki diğer Osmanlı subaylarının hatıratlarında Mısır seferinin asıl amacının Mısır’ı fethetmek değil, Süveyş Kanalı’nı ve Mısır’ı askeri olarak tehdit ederek İngilizlerin burada daha fazla asker bulundurmasını sağlamak olduğunu iddia etseler de, kendi yaptığı araştırmaların bu tezi doğrulamadığının altını çiziyor. Sina Çölünde inşa edilen demir ve karayolları gibi delillere istinad eden Çiçek’e göre Cemal Paşa Mısır’ın “ikinci fatihi” olmak istemektedir.
Cemal Paşa, bu askeri amacın yanında, siyaseten de Suriye’de Osmanlı devlet otoritesinin en etkili bir şekilde sağlanması için oldukça radikal icraatlara başvurmuştur. Bu bağlamda Arap milliyetçilerinin Suriye’de topluca idamı değerlendirilmiş, bunun devlet ile vatandaşları arasındaki ara kategorinin ortadan kaldırılması olarak yorumlanması gerektiğini ifade etmiştir.
Sunumda belirtildiğine göre, Suriye’de Cemal Paşa’nın radikal icraatlarından etkilenen yegane sınıf Arapçı muhalefet değildi. Filistin’de bir Yahudi devleti kurup burayı Osmanlı idaresinden koparmayı amaçlayan Siyonistler de Cemal Paşa’nın icraatlarından nasibini almıştı. Savaş başına kadar otonom bir yapıya sahip Siyonist tarım kolonileri Cemal Paşa’nın emriyle Osmanlı idaresine entegre edilmiş ve koloni liderleri Osmanlı muhtarlarına dönüştürülmüştü. Benzer şekilde Osmanlı vatandaşı olmayan bütün Yahudiler ya Osmanlı vatandaşı olmaya zorlanmış ya da –bunu kabul etmeyenler– sınır dışı edilmişlerdir. Benzer şekilde, önde gelen Siyonist liderlerin birçoğu Filistin’den sürülmüşlerdir. Siyonistlerin yanı sıra, Cemal Paşa, Fransız nüfuzunun önde gelen temsilcileri, yani Hristiyan ruhban sınıfı üzerinde de devlet otoritesini kurmak maksadıyla önemli icraatlara imza atmıştır. Yine bu bağlamda Cebel-i Lübnan’ın otonom idaresine bu dönemde son verilmiş ve ilk defa bir Müslüman mutasarrıf olarak Ali Münif Bey buraya tayin edilmiştir.
Cemal Paşa, Suriye’deki görevi esnasında Anadolu’dan sürgün edilen çok sayıda Ermeni’yi Suriye’nin değişik şehirlerinde iskan etmiştir. Ermenilere karşı takip ettiği politika da Arapçı ve Siyonistlere karşı sürdürdüğü politikadan farklı değildi: Onları “zararlı külliyetlerden zararsız cüziyetlere dönüştürüp” Suriye’ye “serpmek”.
Suriye’deki gruplara yönelik bu politikanın bir diğer ayağı da Suriye’de yabancı nüfuzunun yerine Osmanlı nüfuzunu ikame etmekti. Bu bağlamda, özellikle Fransız nüfuzuyla mücadele etmiştir. Ayrıca, Fransız nüfuzunun yerini Alman ya da Avusturya nüfuzunun almaması için de özel bir çaba harcamıştır. Çiçek’e göre, Cemal Paşa, Alman ve Avusturyalılara karşı da en az Fransızlar kadar hoşgörüsüzdü.
Bu dönemde Cemal Paşa, bahsedilen grup ve devletlerin nüfuzlarıyla mücadelenin yanında eğitim ve askerlik yoluyla “ideal” Osmanlı vatandaşına ulaşmayı amaçlamıştır. Cemal Paşa döneminde, Suriye’de dikkate değer bir okullaşma yaşanmıştır. Dahası Suriyeliler, Osmanlı tarihinin hiçbir döneminde olmadığı kadar Osmanlı ordusuna alınmışlardır.[1]Cemal Paşa Suriye’nin maddi açıdan da ilerlemesi için Şam, Kudüs, Beyrut gibi birçok Arap vilayetinde şehirlerde önemli imar faaliyetleri gerçekleştirmiştir.
Sunumda son olarak savaş yıllarında kıtlığın Suriye’de büyük bir yıkıma yol açtığı vurgulanmış ve bu kıtlıkta Cemal Paşa’nın birtakım yanlış uygulamalarının yanı sıra İngiliz ve Fransız boykotunun katkısına da dikkat çekilmiştir. Öte taraftan bu felaket Cemal Paşa’nın ordusunun İngilizlere yenilmesinin en büyük sebebidir.
[1]Bu dönemde askere alınmış bir Arabın günlüğü yakın zamanda Klasik yayınları tarafından Arap Gözüyle Osmanlı serisinden neşredilmiştir; bkz. İhsan et-Tercüman, Çekirge Yılı: Kudüs 1915-1916, yayına hazırlayan Selim Temari, İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.