Osmanlı Kadınlarının Gündelik Yaşamı: Hanımlara Mahsus Gazete (1895-1908)
Ayşe Zeren Enis, Boğaziçi Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı’nda 2012 yılında tamamladığı ve daha sonra kitaplaştırılan “Everyday Lives of Ottoman Muslim Women: Hanımlara Mahsus Gazete (Newspaper for Ladies) (1895-1908)” başlıklı yüksek lisans tezi kapsamında TAM Tez/Makale sunumlarında konuk edildi.
Kadınlara hitap eden en uzun soluklu yayın olarak 13 yıl, 624 sayı aralıksız basılan Hanımlara Mahsus Gazete’ye dair hazırladığı tezde Zeren Enis, dönemin üst ve orta-üst sınıf Osmanlı müslüman kadınları için ne tür bir gündelik yaşamın idealize edildiğini bu gazete kapsamında ortaya koymaya çalışmıştır.
Tanzimat’la başlayan modern devlet pratiklerinin devamının gözlendiği II. Abdulhamit döneminde, devletin ilerlemesinin sırasıyla toplum, aile ve en temelde kadının ilerlemesi ile mümkün olabileceği anlayışıyla başta eğitim olmak üzere kadını merkeze alan bir dizi düzenleme ve yenilik göze çarpmaktadır. Zeren Enis’e göre, kadın süreli yayınlarındaki artış ve söylem de, bu ortamdan bağımsız değerlendirilmemelidir. Bu dönemin ana akım gazetelerinden biri olan, iyi bir eş, eğitimli bir ev hanımı ve iyi bir anne temasıyla çıkan, ekonomiden çocuk terbiyesine hane reisesi olarak kadının toplum için önemini vurgulayan Hanımlara Mahsus Gazete’deki yazılar, üst ve orta-üst sınıf hanımların aile dolayımıyla memleketin ilerlemesinde daha aktif rol alabileceklerini savunan bir tür milliyetçilik propagandası içermektedir. Sansür uygulamalarının da etkisiyle devlet ideolojisiyle örtüşen ve II. Abdulhamit’in açıktan desteğini alan bu yayın politikası, yazara göre aynı zamanda dönem kadınını sosyal ve politik olarak güçlendiren bir söylem üretmiştir.
Kadın dergileri, sosyal tarih yazıcılığının önemli kaynaklarındandır. Kadınların gündelik yaşam pratikleri ve ev içi yaşam ile ilgili birçok ayrıntı sunmakla beraber, tarihi belgeler olarak değerlendirilirken kamuya açık ve kontrollü bir alan olmaları sebebiyle gerçeği ne ölçüde ve hangi boyutuyla yansıttıkları üzerinde dikkatle durulmalıdır.Hanımlara Mahsus Gazete,bir yandan kadınların güncel meseleleriyle ilgili paylaşımları çoğaltırken, diğer taraftan üretken, eğitimli, sağlıklı ve ahlaklı Osmanlı müslüman kadını tipini yükselten ve kadınların yaşamlarını bu yönde dönüştürmelerinde yol gösterme misyonu edinmiş bir dil ve içerikle karşımıza çıkar. Ayşe Zeren Enis’in tezinde temel amaç bu içeriği ortaya çıkarmak ve ideal ile gerçeğin ayrıştığı noktaların belirginleşmesine katkı sağlamaktır.
Gazetede, hanımların gündelik yaşamlarıyla ilgili üzerinde durulan en önemli konu, ev idaresi meselesidir. Osmanlı hanımlarına israftan kaçınarak bütçelerini kontrol etmeleri ve yardımcılarına iyi muamele etmeleri öğütlenir. Eşlerinin mutluluğu ve ailenin huzuru için hanımların ayrıca güzellik ve kişisel bakımlarına önem vermeleri, boş zamanlarını değerlendirmeyi öğrenmeleri, kendilerini eğitmeleri, ahlaklı ve sabırlı olmaları gerektiğinin altı çizilir. Yazar özellikle sağlıklı kalmak ve hane idaresine hakim olmak isteyen hanımlar için ev işi yapmanın ve bilmenin öneminin vurgulandığı makaleler ile, çocuğun milli değerlere uygun şekilde büyütülüp terbiye edilmesi hususunda görevin dadılar ve mürebbiyelerden anneye devredildiği yazılarda, çekirdek aileye doğru bir sınıfsal dönüşüm önerisinin okunabileceğini söylemektedir.
Hanımlara Mahsus Gazetede sağlıkla ilgili bilinçlendirme yazıları, pratik bilgiler ve ilanların çokluğu da dikkat çekmektedir. Bu başlıktaki yazılar, çocuk sağlığı ve bakımı, aşılama, hijyen, doğum, gebelik, hurafeler, güzellik ürünleri, sağlığa zararlı kozmetikler, havaya göre giyinme, cimnastik gibi konuları kapsar. Yine, moda ve giyim-kuşam, gazetede sıklıkla sözü edilen konulardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Zeren Enis, bu makalelerin bir kısmının eleştirel, bir kısmınınsa tanıtıcı ve reklam amaçlı olduğunu belirtir. Peçelerin incelmesi ve çarşafların daralmasından yakınan yazılara yer verildiği gibi, bu modayı sunan modacılara da talep gereği sayfalarında yer veren gazetede, bir konuda tek bir ses duyulmasının olası olmadığının altını çizer. Bununla beraber, birçok konuda Batıdan gelenin Osmanlıya adapte edilerek benimsenmesi gerektiği fikri, Avrupa kıyafet modası için de geçerli görünmektedir.
Hitap ettiği kitle itibariyle gazetenin sayfalarında yer verdiği bir başka konu da eğlencedir. Deniz hamamları, kır gezmeleri, bisiklete binme, piyano çalma, dikiş-nakış, müzikli oyunlu ev eğlenceleri, sigara, roman ve tiyatrodan bahseden bu yazılarda yine eğiticilik ve ahlakiliğin ön plana çıktığı gözlemlenebilir. Ev eğlenceleri idealize edilir; bilmecelerin, oyunların zekayı geliştirdiği vurgulanır. Gazetenin yazarlarından Fatma Fahrünnisa Hanım, Batı’dan örneklerle tiyatronun ve romanın kötülüğü teşvik eden yönüne değinmiş, İslam ahlakına ve geleneklere aykırı olan ve kişiyi gerçek hayattan ve sorumluluklarından uzaklaştırabilecek bu eğlenceler konusunda okuyucuları uyarmıştır. Yine bu örnekteki eleştiri ve yönlendirmeden yola çıkarak bu dönemde hanımların tiyatroya gittiklerine, roman okuduklarına dair çıkarım yapılması kaçınılmazdır.
Düşünce yazıları, okuyucu mektupları, tefrika hikayeler ve şiirlerin ağırlıklı olarak yer aldığı Hanımlara Mahsus Gazete, birçok kadın yazar ve şair için eserlerini yayınlayabilecekleri bir platform sağlamıştır. Dini, felsefi tartışmalar, hane içi problemler, yabancı basındaki haberler, edebiyat gibi çeşitli konulara sayfalarında yer açan gazete ile Osmanlı müslüman kadınlarını birçok konuda donanımlı kılmak hedeflenmiştir.
Abdulhamit dönemi Osmanlı müslüman kadınının gündelik yaşamını inceleyen az sayıdaki çalışmaya bir katkı niteliğindeki bu yüksek lisans tezinde Ayşe Zeren Enis, yazar kadrosundan okuyucu kitlesine, felsefesinden fiyat politikasına, yönetiminden etki alanına bir dergiye dair betimleyici bir çalışmanın nasıl yapılacağını da örneklendirmeyi amaçlamıştır. Çalışma ayrıca son dönem Osmanlı kadını alanında literatür taraması, geniş çaplı bir bibliyografya ve gazeteye ait indeksi içermektedir.