Yaşlılar Ne Kadar Mutlu? Avrupa ve Türkiye’de Yaşlıların Yaşam Memnuniyeti
7 Nisan 2018 tarihinde Küresel Araştırmalar Merkezi, Tezat toplantıları kapsamında İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmetler Bölümü’nden Dr. Ümmü Gülsüm Aysan, “Türkiye’de Yaşlıların Yaşam Memnuniyeti ve Refahı” başlıklı doktora tezine dayanan bir sunum gerçekleştirdi.
Aysan, Türkiye ve Avrupa’daki yaşlıların yaşam memnuniyeti ve mutluluk seviyelerini anlatırken araştırma soruları üzerinden giderek konunun önemi ve bu konuyu neden seçtiğini, temel kuramlarını, hangi verileri ve hangi yöntemi kullandığını, öncelikle Türkiye ve ardından Avrupa’daki durumun ne olduğunu çerçeveleyerek anlattı. Yaşlıların yaşam memnuniyetinin ve refah algılarının Türkiye ve Avrupa’daki durumunu aşağıdaki sorularla açıklayacağını söyledi: “Türkiye’de 65 yaş ve üstü nüfusun mutluluk seviyesi ne düzeydedir? Türkiye ve Avrupa refah rejimlerindeki yaşlıların yaşam memnuniyeti ve mutluluk seviyelerini karşılaştırdığımızda Türkiye’nin göreceli durumu nasıldır? Bu yaş grubunun mutluluk seviyesini etkileyen başlıca faktörler hangileridir? 2014-2016 yılları arasında Türkiye’de yaşlıların mutluluk seviyeleri değişmiş midir? Ne yönde değişmiştir?”
Türkiye’de nüfusun hızla yaşlandığını dile getiren Aysan, bunun nedenlerini genç nüfusun artış hızının azalmasına, çocuk doğum oranlarının düşmesine ve yaşam sürelerinin uzamasına bağladı. Verilerde, 2000 yılında nüfusun %6’sının, 2010’da %7,2’sinin, 2015’de %8,2’sinin 65 yaş üstü olduğunu söyledi ve bu oranların 2023’de %10.2, 2050’de %20’leri bulacağından bahsetti. Bu durumun pek çok olgu ve sorunu ortaya çıkardığını, yaşlılığın bir sorun olduğu algısının pekiştiğini, bunun için yaşlılarla ilgili çalışmalara ağırlık verilmesi gerektiğini açıkladı.
Aysan, mutluluk ve yaşam memnuniyeti çalışmalarında objektiften çok sübjektif göstergelere önem verildiğini ve bütüncül yaklaşımların öne çıktığını anlattı. Tezinde kullandığı kavramlardan yaşam kalitesi (fiziksel, maddi, sosyal, duygusal), öznel refah (bilişsel, duygusal), mutluluk ve yaşam memnuniyetini açıkladı. Mutluluğa dair felsefi yaklaşımlardan, hedonik (haz temelli) ve eudomonik (erdem temelli) yaklaşımlardan bahsetti. Aysan, ayrıca tezinde yaşam memnuniyetini değerlendirirken genel yaşam memnuniyetini baz aldığını, farklı yaşam alanlarında duyulan memnuniyetin sorgulanırken hangi soruların sorulduğundan ve ölçümlendiğinden söz etti.
Araştırmanın yönteminden bahsedilirken Aysan tarafından Türkiye’deki durum için Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Yaşam Memnuniyeti Araştırması verilerinden 2004-2015 mikro verileri ile çalışıldığı; zaman serisi, yıllar içindeki değişim, ANOVA, post-hoc testleri ve Çoklu Doğrusal Reglesyon Analiz yöntemleri kullanıldığı açıklandı. Ayrıca Avrupa Yaşam Kalitesi Araştırması (EQLS) (2012) de Welch (Farklılık var mı?) ve Games Howell post-hoc (Hangi gruplar arasında?) testleri ile Avrupa’da yaşayan bireylerin yaşam kalitesinin araştırıldığı verilerin kullanılmış olduğu anlatıldı.
Araştırma sonuçlarına dayanarak şunları söyledi: “Türkiye’de yaşlıların yaşam memnuniyet durumları, literatür ve araştırma birlikteliğine göre 2015’de mutlu olduklarını beyan eden yaşlı bireylerin oranının %52.6, mutsuz olduklarını beyan edenlerin ise %10 olduğu tespit edilmiştir. 2004’den 2015 gelindiğinde 65 yaş ve üstü yaşlıların mutluluk oranları çok fazla değişmemiş olmakla birlikte (en mutlu grup 18-24 yaş ve en mutsuz grup 50-64 yaş aralığında) Avrupa’da belirgin bir yükselme görülmüştür.”
Mutluluk üzerinde etkili faktörler önem sırasına göre sağlık, gelir, sosyal hayat, algılan refah basamağı, gelirin ihtiyaçları karşılama düzeyi, konut memnuniyeti, cinsiyet (kadın), eşi ölmüş (evliye kıyasla daha az memnun), akraba, sağlık hizmeti, kamu hizmeti, yalnız yaşamak, dine ilgi, Sosyal Güvenlik Kurumu’ndan memnuniyet, boşanmış (evliye kıyasla daha az mutlu), ev sahibi (kiracıya kıyasla), semt memnuniyeti, arkadaş memnuniyeti, asayiş hizmeti memnuniyeti incelenmiştir. Yaşlılar genelde sağlık, gelir, kamu hizmetlerinden memnuniyetsizliklerini ifade etmiştir. Sağlık durumundan memnuniyet yaşlıların mutluluğuna en çok etki eden faktör olarak görülmektedir.
Avrupa refah rejimleri ve Türkiye karşılaştırıldığında, yaşlı bireylerin mutluluğunu etkileyen faktörler ülkelerin sınıflandırılması yapılarak incelenmiştir. Ülkeler yaşam memnuniyet seviyelerine göre en üst sıradan en alt sıraya göre sosyal demokrat (Danimarka, Finlandiya, Hollanda, İsveç), liberal (İrlanda, İngiltere, İzlanda), muhafazakâr (Avusturya, Belçika, Almanya, Fransa, Lüksemburg), Güney Avrupa (Güney Kıbrıs), post-sosyalist (Bulgaristan) olarak sıralanmakta ve Türkiye 4. sırada olan Güney Avrupa içerisinde değerlendirilmektedir.
Avrupa Araştırması’nda yaşam memnuniyeti ve mutluluk birlikte araştırılmış iken TÜİK araştırmasında sadece mutluluk araştırılmıştır. Mutluluğa dair endekslerden Hedonik İyi Olma Endeksi’nde sosyal demokrat ve liberal ülkeler en yüksek seviyede, Türkiye düşük seviyede performans göstermektedir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) İyilik Hali Endeksi’nde sosyal demokrat, muhafazakâr ve liberal ülkeler başı çekerken Türkiye, post sosyalist ülkelerin gerisinde kalmıştır. Sonuç olarak Avrupa’ya göre Türkiye’deki yaşlıların mutluluk seviyeleri düşüktür. Gelir ve sosyal hayattan duyulan memnuniyet mutluluğu etkileyen faktörlerdendir.