Doğu Karadeniz’de Ev ve Yeni Bir Deneme: Yaşar Evi
Ev ve Mimari program serisi dokuzuncu oturumunda mimar Gülsüm Yaşar Bulut’u “Doğu Karadeniz Yerel Mimarisinin Sürekliliği Bağlamında Trabzon/Of/Ballıca Mimari Özellikleri ve Yeni Bir Konut Önerisi” adlı yüksek lisans tezi ile ağırladı. Bulut, Ballıca mahallesinde dedesinden yadigâr Honderoğlu Mustafa Evi’nin yeniden inşa sürecindeki deneyimlerini; Ballıca özelinde Doğu Karadeniz kırsal konut mimarisi üzerine yaptığı kapsamlı araştırmalar sonucunda elde ettiği veriler eşliğinde sundu.
Doğu Karadeniz Bölgesi topografyasına uygun halde eğimli araziye yukarı yönlü şev oluşturarak yerleşen kırsal konutların bodrum katta oluşan ahır katı, hemen üzerinde yaşam katı ve çatı aralarında konuk odaları için ayrılan bir bölüm ile depo olacak şekilde konumlandığı görülmektedir. Konutlara ana yoldan ayrılan patika yollardan ulaşım sağlanır ve girişler yan cephelerde çift yönlü kurgulanmıştır. Doğu Karadeniz kırsal konut kültüründe girişin açıldığı ana mekân “hayat’’ olarak nitelendirilir. Yemek yeme, oturma, dinlenme gibi edimlerin gerçekleştiği mutfak kısmı ise “aşhane’’ (aşana) olarak tabir edilir. Hayat yaşam alanı nerede oluşturulmuş ise aşhane, salon veya koridor bölümlerinden her birisi için kullanılan ortak ifadedir. Plan tipolojileri aşhaneli tip, hayat-aşhaneli tip, salonlu tipler ve sokaklı tipler şeklinde olabilir.
Yapı malzemeleri taş ve ahşaptan oluşmaktadır, temel ve ahır katları ile kalkan duvarlarında taş, ahşap malzeme olarak kestane ağacı kullanılır. Yapı sistemleri ahşap çatma, ahşap yığma veya karma sistem biçiminde olabilir. Konutları tamamlayıcı nitelikteki yardımcı yapılar serander (havadar yer), çöten, dam, merek olarak adlandırılır. Sıklıkla rastlanılan seranderler yörede yetişen ürünlerin saklandığı yapı elemanlarıdır. Kapalı bölümüne ambar, açık bölümüne çardak ismi verilir, karma sistemle inşa edilmektedir.
Ballıca mahallesi özelinde ele alacak olursak konutlar ahır katı, yaşam katı ve çatı katı olmak üzere üç kattan oluşmaktadır. Konut tipleri sokaklı tipler şeklinde olup I, T, L ve haçvâri şeklindeki plan tiplerinden en çok T şeklindeki koridor tipli olanına rastlanılmaktadır. Aşhaneli hayat modeli mahalle konutlarında hayli yaygındır. Yapı malzemesi tipik Doğu Karadeniz yapı malzemesidir ve genellikle ahşap çatma yapı sisteminde inşa edilmiş, konuta yardımcı yapılarda serander ve merek kullanılagelmiştir. Ballıca mahallesindeki kırsal konutların yüzde seksen dördü yerel mimari özelliklere sahip ahşap konutlardan oluşmaktadır ancak yeni konutların yapımında kültürel mimari öğelerin tercih edilmediği görülmektedir.
Honderoğlu Evi 1959 yılında tipik yerel mimari örneğinde inşa edilmiştir. I hayat planlı olup, dört odası ile çatı arası ve çift yönde girişi bulunmaktadır. Kullanılamaz haldeki konutun restorasyonu mümkün olamayınca yıkılıp yerine hem yerel mimari özelliklere sahip hem de üç aileyi birden aynı çatı altında toplayabilme imkânı sunan bir ev inşa edilmiştir. Yeni konut T hayat planlı ve iki katlıdır, zemin kat aşhane ve oturma odalarına üst kat ise yatak odalarına ayrılmıştır. Yapı malzemesi olarak temelde ve zemin kat kotunda betonarme, yapım aşamasında granit taş ve kestane ağacı kullanılmıştır. Dikme ve kiriş bağlantıları kırlangıç kesme sistemi ile sağlanmış köşe birleşmelerinde ise kurt boğazı geçme tekniği kullanılmıştır. Giriş kapısı kuşaklı kapı şeklinde ve pencerelerde giyotin pencere tercih edilmiştir. Çatı sistemi dört omuz olarak tasarlanmış, örtüsünde alaturka kiremide en yakın olan Granada kiremit kullanılmıştır. Alın tahtası Ballıca yerel konutlarından esinlenilerek oluşturulmuştur.
Konuta yardımcı yapı olarak bulunan serander orijinaline uygun olarak kare planlı, sekiz direkli, önde- yanda çardak şeklinde ve çatısı dört omuzlu olarak tasarlanmıştır. Honderoğlu Evi’nin yeniden inşa sürecinde kısmen yerel kısmen de teknolojik malzeme ve yapı sistemleri kullanılarak her iki imkândan maksimal fayda elde etmek amaçlanmıştır. Sonuç olarak Bulut, yerel mimarinin biçimsel ve ilkesel özelliklerinin araştırılıp yapım aşamasına dâhil edildiğini, çevreye ve mimari kültüre duyarsız yeni yapı geleneğine bir tepki olarak inşa edilen Yaşar Evi’nin bölgede örnek teşkil etmesinin hedeflendiğini ifade ediyor. Gönlümüz imkânlar dâhilinde bu tarz çalışmaların çoğalmasından yana.