Hatıralarla Yakın Tarih-7: Çerkeşşeyhizade Halil Halid Bey Bir Türkün Ruznamesi

Paylaş:

1869 se­ne­sin­de An­ka­ra’da dün­ya­ya ge­len Ha­lil Ha­lid Bey, Çer­ke­şî Mus­ta­fa Efen­di’nin to­run­la­rın­dan­dır. De­de­si Os­man Veh­bi Efen­di, ba­ba­sı Hal­ve­tî Şey­hi Çer­ke­şî Mus­ta­fa Efen­di’nin is­te­ği üze­ri­ne An­ka­ra’ya yer­le­şir ve bu­ra­da med­re­se eği­ti­mi alır. An­ka­ra’nın ta­nın­mış ule­ma­sı ara­sı­na gi­ren Os­man Veh­bi Efen­di, dö­ne­min pa­di­şa­hı II. Mah­mud ta­ra­fın­dan bir me­ra­sim­de il­ti­fat gö­rür ve An­ka­ra’da ders ver­di­ği med­re­se­nin ara­zi­le­ri ken­di­si­ne ba­ğış­la­nır.Ha­lil Ha­lid Bey’in ba­ba­sı Os­man Veh­bi Efen­di’nin oğ­lu Ah­med Re­fi’dir. Do­kuz ya­şın­da ba­ba­sı­nı kay­be­den Ha­lil Ha­lid Bey, eği­ti­mi­ni dö­ne­mi­nin Ana­do­lu Ka­zas­ke­ri am­ca­sı Meh­med Tev­fik Efen­di’nin ya­nın­da alır. Kü­çük Aya­sof­ya Med­re­se­si’nde beş yıl eği­tim al­dık­tan son­ra dö­ne­mi­nin en re­vaç­ta eği­tim ku­rum­la­rın­dan bi­ri olan Mek­teb-i Hu­kuk’a gi­rer ve bu­ra­dan me­zun olur (1893).Ha­lil Ha­lid Bey, Ebuz­zi­ya Tev­fik Bey’in mat­ba­asın­da ça­lış­ma­ya baş­lar. Bu­ra­da The Ti­mes ga­ze­te­si­nin bir mu­ha­bi­ri ile ta­nı­şır ve uzun sü­re­dir ak­lın­da olan İn­gil­te­re’ye fi­rar ey­le­mi­ni bu mu­ha­bi­rin yar­dı­mıy­la ger­çek­leş­ti­rir.Ha­lil Ha­lid Bey’in Türk­çe­ye Bir Tür­kün Ruz­na­me­si is­miy­le ter­cü­me edi­len ha­tı­ra­tı (“Arap Gö­züy­le Os­man­lı” se­ri­si, ed. Su­at Mer­toğ­lu, ter. Re­fik Bü­rün­güz, İs­tan­bul: Kla­sik Ya­yın­la­rı, 2008), Cam­brid­ge Üni­ver­si­te­si’nde gö­re­ve baş­la­dık­tan bir yıl son­ra 1903 se­ne­sin­de The Di­ary of a Turk adıy­la ba­sıl­mış­tır. Ba­zı İn­gi­liz re­fik­le­ri­nin Tür­ki­ye hak­kın­da “Türk­lük nok­ta-i na­za­rın­dan bir ki­tap” yaz­ma­sı­nı is­te­me­si üze­ri­ne İn­gil­te­re’de Türk­ler hak­kın­da­ki yan­lış dü­şün­ce­le­ri iza­le et­mek için ha­tı­ra­tı­nı ka­le­me al­ma­ya baş­lar.Ha­lil Ha­lid Bey ki­ta­bın­da alı­şı­la ge­li­nen ha­tı­rat tar­zı­nın dı­şın­da bir üs­lup ta­kip eder. On al­tı kı­sım­dan mü­te­şek­kil ha­tı­rat­ta ken­di ha­ya­tı ile il­gi­li bil­gi­le­ri ver­dik­ten son­ra, o ko­nu­nun ir­ti­bat­lı ol­du­ğu hu­sus­lar üze­rin­de de uzun uzun açık­la­ma­lar yap­mış­tır. An­ka­ra’da doğ­du­ğu­nu yaz­ma­sı­nın aka­bin­de An­ka­ra hak­kın­da uzun uzun bil­gi­ler ver­me­si; ba­ba­sı­nın bir sar­ho­şun ısır­ma­sıy­la il­ti­hap­la­nan par­ma­ğı se­be­biy­le ve­fat et­ti­ği­ni an­lat­ma­sı­nın ar­dın­dan dö­ne­mi­nin tıb­bı hak­kın­da açık­la­ma­la­ra yer ver­me­si; “Mek­tep­te ve Am­ca­mın Ha­re­min­de” baş­lı­ğı­nı ta­şı­yan ikin­ci kı­sım­dan son­ra “Ha­rem ve Şark Ka­dı­nı” baş­lı­ğı al­tın­da bir üçün­cü kıs­mı ele al­ma­sı; ha­mam­da bir ha­fi­ye­nin ta­ki­ba­tı­nı fark et­me­si­ni, ha­ma­mın tüm mi­ma­rî un­sur­la­rı­nı da kap­sa­ya­cak şe­kil­de an­lat­ma­sı ha­tı­ra­tın bu özel­li­ği­ne ör­nek teş­kil et­mek­te­dir. Ay­rı­ca “Tür­ki­ye’de­ki Da­hi­lî Teh­dit­ler”, “Ye­ni Bir Kı­ya­fet ve Ye­ni Bir Ka­ri­yer”, “Ba­bıa­li ve Yıl­dız Köş­kü”, “Se­lam­lık Me­ra­si­mi”, “Pa­di­şa­hın Si­ya­se­ti”, “Genç Tür­ki­ye ile Mü­ca­de­le”, “İn­gil­te­re ve Hi­la­fet” baş­lık­la­rı, Ha­lil Ha­lid Bey’in mu­kad­di­me­de be­lirt­ti­ği üze­re, İn­gi­liz­le­re Türk­le­ri an­lat­ma­nın bir yo­lu ola­rak ha­tı­rat tü­rü­nü ter­cih et­ti­ği­ni gös­ter­mek­te­dir.Sul­tan II. Mah­mud’un, de­de­si Os­man Veh­bi Efen­di’ye ve­ri­len ve ken­di­le­ri­ne mi­ras ka­lan top­rak­la­rın Sul­tan II. Ab­dül­ha­mid yö­ne­ti­mi ta­ra­fın­dan el­le­rin­den alın­mak is­ten­me­si­nin ve bu sü­reç­te İn­gil­te­re’ye kaç­mak zo­run­da kal­ma­sı­nın ver­miş ol­du­ğu his­si­yat­tan kay­nak­la­nan Sul­tan II. Ab­dül­ha­mid yö­ne­ti­mi­ne yö­ne­lik mu­ha­le­fet di­li ha­tı­ra­ta ha­kim­dir. Ki­tap­ta, Ha­lil Ha­lid Bey’in II. Ab­dül­ha­mid’e mu­ha­le­fe­ti­nin, el­le­rin­den alın­ma­ya ça­lı­şı­lan top­rak­lar­dan baş­ka bir se­be­bi­nin olup ol­ma­dı­ğı be­lir­gin de­ğil­dir. Bu­nun­la be­ra­ber Os­man­lı Dev­le­ti’nin içe­ri­sin­de bu­lun­du­ğu kö­tü gi­di­şat II. Ab­dül­ha­mid ile açık­lan­mış, dev­le­tin ba­şın­da baş­ka bir sul­ta­nın yer al­ma­sı ha­lin­de du­ru­mun fark­lı­lık ar­ze­de­ce­ği sık sık di­le ge­ti­ril­miş­tir.İlk ola­rak 1894 se­ne­sin­de İn­gil­te­re’ye gi­den, kı­sa sü­re­li­ği­ne ge­ri gel­miş­se de tek­rar İn­gil­te­re’ye dö­nen Ha­lil Ha­lid Bey ha­tı­ra­tı­na, ikin­ci gi­di­şi­nin an­la­tı­mı ile son ver­mek­te­dir. Dö­ne­min­de Av­ru­pa’ya du­yu­lan hay­ran­lı­ğın ev­ril­di­ği mec­ra­yı sa­tır­la­rı­na ta­şı­yan Ha­lil Ha­lid Bey 1907 se­ne­sin­de ya­yın­la­nan bir ese­rin­de şun­la­rı ifa­de ede­cek­tir:Sı­nıf-ı il­mi­ye­den ka­dim bir ai­le­ye men­sup ol­du­ğum için ter­bi­ye-i ev­ve­li­yem pek din­da­râ­ne idi. Sı­nıf-ı il­mi­ye­ye mer­bu­ti­ye­ti bı­ra­kıp da Dev­let-i Os­ma­ni­ye’nin me­kâ­tib-i âli­ye­sin­den bi­ri­si­ne gir­di­ğim za­man ise ek­ser genç­le­ri­miz­de ol­du­ğu gi­bi be­nim fik­rim­de da­hi Av­ru­pa’ya ait olan her şe­yi i’zâm ile tak­dir et­mek i’ti­ya­dı hu­sûl bul­muş idi. Fa­kat İn­gil­te­re’de on dört se­ne­lik ikâ­me­tim ve Av­ru­pa’nın bi­lâd-ı muh­te­li­fe­sin­de de­fa­at­le se­ya­ha­tim ve Cam­brid­ge Da­rul­fü­nû­nu’nda­ki mev­ki­im ne­ti­ce­si ola­rak an­la­dım ki, Av­ru­pa-yı Nas­ra­nî’nin ul­vi­yet-i me­de­ni­ye­ti hak­kın­da­ki ze­hâb-ı ib­ti­dai­yem pek yan­lış imiş. (Ha­lil Hâ­lid Bey, Hi­lal ve Sa­lib Mü­na­zaa­sı, Mı­sır: Mat­ba­a-i Hin­di­ye, 1325/1907, s. 4.)1902’de Cam­brid­ge Üni­ver­si­te­si’nde gö­re­ve baş­la­yan Ha­lil Ha­lid Bey 1911’de va­ta­nı­na ge­ri dö­nün­ce­ye ka­dar bu gö­re­vin­de ka­lır. Bu sü­re zar­fın­da ve ha­ya­tı­nın so­nu­na ka­dar ka­le­me al­dı­ğı eser­ler­de “ilk plan­da Müs­lü­man Do­ğu’nun da­va­sı­nı sa­vun­ma­yı, ikin­ci plan­da da Ba­tı Me­de­ni­ye­ti hak­kın­da­ki ba­zı dü­şün­ce­le­ri Müs­lü­man ba­kış açı­sın­dan or­ta­ya koy­ma­yı” he­def­le­miş­tir. Ha­lil Ha­lid Bey’in ha­tı­ra­tı bu he­de­fin iz­le­ri­ni pek faz­la ta­şı­ma­sa da dö­ne­mi­nin Sul­tan II. Ab­dül­ha­mid mu­ha­lif­le­ri­nin II. Ab­dül­ha­mid’e ba­kı­şı, Ana­do­lu ha­ya­tı, mek­tep ve med­re­se eği­ti­mi ve bir ule­ma ai­le­si­nin ha­ya­tı hak­kın­da her yer­de ula­şı­la­ma­ya­cak ay­rın­tı­la­rı ver­me­si iti­ba­ri ile önem ar­zet­mek­te­dir.

Daha fazla göster

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir