Eski Düzen için İsyan: Osmanlı Bosna’sı

Yeniçeriliğin kaldırılmasını konu edinen master tezi çalışmaları sırasında eyaletlerin bu olaya tepkilerini de inceleyen ve Bosnalıların sadece bu olaya değil; aynı zamanda Osmanlı’nın merkezileşme ve reform politikalarına karşı da en büyük reaksiyonu gösterdiklerini farkeden Fatma Sel Turhan, isyanın büyüklüğü ve uzun döneme yayılması dolayısıyla doktora çalışmasında Osmanlı Bosna’sına odaklanıyor. Tez, genel olarak 1826-1836 yılları arasında Babalıâli’nin merkezileşme ve reform politikalarına Bosnalıların gösterdiği reaksiyonun sebeplerini analiz etmektedir. Bu dönemde Bosna’da irili ufaklı pek çok isyan mevcuttur. Turhan, tezinde, özellikle bütün bölgeyi etkileyen ve güçlükle bastırılan iki isyana öncelik vermektedir: 1826’da Yeniçeriliğin kaldırılmasından sonra yaşanan isyan ile devletin nizâmât olarak bilinen ve toprak sisteminden kılık-kıyafete ve Bosna’nın bazı kazalarının statüsüne kadar yapılan yeni düzenlemelerine karşı yaşanan 1831’deki Hüseyin Kapudan İsyanı. Turhan, liderleri değişse de temel argümanları ve sebepleri değişmediği, istek ve taleplerde bir devamlılık sözkonusu olduğu için bu iki isyanı birbirinden bağımsız isyanlar olarak değerlendirmek yerine, bir isyan döneminin iki aşaması şeklinde ele almaktadır.Tezinin amacını, yerel halkı Osmanlı otoritesine karşı ayaklanmaya iten sebepleri tartışmak, bölgede yaşanan kargaşanın izini sürmek ve bu kargaşa döneminin sosyal, kültürel ve ekonomik hayata getirdiği değişiklikleri tespit etmek şeklinde açıklayan Turhan, aynı zamanda Osmanlı eliti tarafından isyanın ne şekilde algılandığını, ne tür karşı tedbir ve yollara müracaat edildiğini de tespit etmeyi hedefliyor. Bu yönüyle tez bir taraftan bölgesel-popüler isyanın dinamiklerini araştırırken, öte yandan devlet tarafından bir isyanın nasıl yorumlandığını ve ne tür metotlarla bastırılmaya çalışıldığını da irdelemektedir. Dönemler arasında keskin ayrımlardan söz etmek yerine tarihî devamlılığın bu isyanları hazırladığını ileri süren Turhan, bu devamlılığı göstermek için, Hüseyin Kapudan İsyanı 1832’de bastırılmasına rağmen, araştırmasını 1836’ya kadar götürüyor.Tez, Bosnalıların II. Mahmud’un merkezileşme ve reform programına niçin bu kadar sert reaksiyon gösterdikleri; rahatsızlıklarının sebepleri; bu isyanın milliyetçi bir yönü bulunup bulunmadığı; isyancıların kimler olduğu; ne tür uyaranların isyancıları harekete geçirdiği; liderleri; isyanın yaygınlığı; Osmanlı elitinin isyana nasıl yaklaştığı ve devletin isyanı bastırmak içi ne tür yollara başvurduğu; isyancılara ne tür cezalar uyguladığı gibi sorular çerçevesinde bölgesel bir eyalet isyanının profilini çıkarmayı ve buna bağlı olarak da Osmanlı merkezinin bir eyalet isyanıyla nasıl mücadele ettiğinin izini sürmeyi amaçlıyor. Bu yönüyle tezin iki hedefi mevcut: bir taraftan isyancıları içerden bir yaklaşımla tanımak ve amaç, istek ve huzursuzluklarını analiz etmek; diğer taraftan devletin isyanla mücadele ederken devreye soktuğu politikalara odaklanmak. Bu şekilde tez, devlet mekanizmasının iç dinamiklerini de tartışıyor.Teorik olarak tez, dönemin isyan örnekleri, merkeziyetçilik/ademimerkeziyetçilik çatışması, başka bir ifadeyle devletin merkezileşme politikaları ve Bosna’nın sınır bölgesi olma durumu bağlamında üç ayak üzerine yapılandırılmıştır. İsyan Osmanlı merkezine karşı yapılmış bir eyalet isyanı olduğu için Osmanlı merkezinin ve bölgenin, insanları isyan etmeye yönelten iç dinamikleri sorgulanıyor. Aynı zamanda, isyan değişime karşı eskiyi korumayı amaçladığı için tez, merkezileşme ile yerel imtiyazlar arasındaki çatışmalarda Bosna’yı en önemli savaş alanlarından birine dönüştüren sebepleri de irdelemektedir.

Avrupalı seyyahlar tarafından yazılmış seyahatnameleri, Bergradi Raşit, Mehmet Emin İseviç, Salih Müvekkit gibi o dönemde yaşamış tarihçilerin eserlerini, günümüzde yazılmış Boşnak tarih kitaplarını, arşiv belgelerini kaynak edinen tez, bu bölgeyi tanımak için coğrafya ve toplum üzerine de odaklanıyor. Bosna’nın coğrafî olarak merkezden uzaklığının merkez ile iletişiminde ne denli etkili olduğunu ortaya koyan tezde, ayrıca, devletin kimleri Bosnalı ve Boşnak olarak tanımladığı ve bölgedeki dinî, idarî, iktisadî ve sosyal yapı inceleniyor.