Bir Osmanlı Âliminin Algılanışı: Birgivî Mehmed Efendi

Bi­yog­ra­fi ça­lış­ma­la­rı yal­nız­ca bir şah­sın ha­ya­tını de­ğil; ay­nı za­man­da o şah­sın için­de ya­şa­dı­ğı dö­ne­mi an­la­ma­mız­da da bi­ze önem­li ipuç­la­rı su­nar. Ni­te­kim Bo­ğa­zi­çi Üni­ver­si­te­si bün­ye­sin­de ha­zır­la­dı­ğı “Re­cep­ti­on of an Ot­to­man Scho­lar: Bir­gi­vi Meh­med Efen­di (d. 981/1573)” ad­lı yük­sek li­sans te­zin­de dil­bi­lim ve İs­lâ­mî ilim­le­rin ta­ma­mın­da Arap­ça ve Türk­çe eser­ler ve­ren Bir­gi­vi Meh­met Efen­di’nin (ö. 981/1573) ça­lış­ma­la­rı­nın ma­hi­ye­ti­ni ve Bir­gi­vî’ye ai­di­ye­ti­ni sor­gu­la­yan Kay­lı, Bir­gi­vî’nin ken­di­sin­den son­ra­ki dö­nem­de, özel­lik­le 17. ve 18. yüz­yıl­lar­da, na­sıl al­gı­lan­dı­ğı­nın izi­ni sür­mek­te ve araş­tır­ma­sı­nı bu so­ru­ya ve­ri­le­cek ce­vap­lar çer­çe­ve­sin­de şe­kil­len­dir­mek­te­dir.İmam Bir­gi­vî’nin ha­yat hi­kâ­ye­si­ni Hu­ri­ye Mar­tı’nın Bir­gi­vi Meh­med Efen­di: Ha­ya­tı, Eser­le­ri ve Fi­kir Dün­ya­sı ve Ah­met Tu­ran Ars­lan’ın İmam Bir­gi­vi: Ha­ya­tı, Eser­le­ri ve Arap­ça Ted­ri­sa­tın­da­ki Ye­ri ad­lı iki mü­him ça­lış­ma­ya at­fen ele alan Kay­lı, İmam Bir­gi­vî’nin ta­sav­vuf kar­şı­tı ola­rak yo­rum­lan­ma­sı­nın müm­kün ol­ma­dı­ğı­na, zi­ra ken­di­si dâ­hil ai­le­sin­de­ki bir­çok ki­şi­nin Bay­ra­miy­ye ta­ri­ka­tı ile ya­kın ala­ka­sı ol­du­ğu­na dik­kat çe­ki­yor. Dö­ne­min en tar­tış­ma­lı ko­nu­la­rı ara­sın­da yer alan pa­ra va­kıf­la­rı, iba­de­tin üc­ret kar­şı­lı­ğı ya­pıl­ma­sı, ceh­rî zi­kir, se­ma ve dev­ran gi­bi ko­nu­la­rın Bir­gi­vî’nin eser­le­rin­de bas­kın un­sur­lar ola­rak or­ta­ya çık­tı­ğı­nı be­lir­ten Kay­lı, İmam Bir­gi­vî’nin fi­kir­le­ri­ni en iyi yan­sı­tan eser­le­ri­nin ise Ta­ri­kat-ı Mu­ham­me­diy­ye ve Ri­sâ­le-i Bir­gi­vî ol­du­ğu gö­rü­şün­de.Öte ta­raf­tan, Bir­gi­vî’nin ve eser­le­ri­nin, ken­din­den son­ra­ki dö­nem­ler­de na­sıl al­gı­lan­dı­ğı ve de­ğer­len­di­ril­di­ği­ni araş­tı­ran tez, Ka­dı­zâ­de­ler ile Si­va­sî­ler ara­sın­da­ki tar­tış­ma­nın alev­len­me­siy­le Ka­dı­zâ­de­li­ler ta­ra­fın­dan Bir­gi­vi ve eser­le­ri­nin ken­di ce­nah­la­rı­na çe­kil­di­ği­ni, bu tar­tış­ma­lar mu­va­ce­he­sin­de İbn Kay­yım’ın ka­bir eh­li ile il­gi­li ri­sa­le­si­nin ve Ak­hi­sa­rî’nin bir­çok ese­ri­nin İmam Bir­gi­vi’ye nis­pet edil­di­ği­ni yaz­ma tet­kik­le­riy­le or­ta­ya ko­yu­yor.Kay­lı’nın dik­kat çek­ti­ği bir baş­ka hu­sus, 18. yüz­yıl­da Ba­tı dü­şün­ce­si­nin ay­dın­lan­ma ha­re­ke­ti ile yük­se­li­şe geç­me­si bağ­la­mın­da, Re­in­hard Schul­ze ör­ne­ğin­de­ki ba­zı mü­el­lif­le­rin, Os­man­lı Dev­le­ti’nde de eş za­man­lı ola­rak ben­zer ay­dın­lan­ma ça­ba­la­rı­nın olup ol­ma­dı­ğı yö­nün­de­ki sor­gu­la­ma­la­rı­dır. Bu­nun­la bir­lik­te tez, Bir­gi­vî’nin dü­şün­ce­si­nin ve Ka­dı­zâ­de­li­ler ha­re­ke­ti­nin di­nin bi­rey­sel­leş­ti­ril­me­si şek­lin­de de­ğer­len­di­ril­me­si­nin ya da pro­tes­tan­va­ri bir oku­ma­ya ta­bi tu­tul­ma­sı­nın yan­lış bir de­ğer­len­dir­me ola­ca­ğı­nı ve bu do­la­yım­da İmam Bir­gi­vî’nin “sos­yal ak­ti­vist” kim­li­ği­nin ön pla­na çık­tı­ğı­nı vur­gu­lu­yor.Ça­lış­ma­sın­da, Tür­ki­ye’de­ki ta­rih ça­lış­ma­la­rın­da çok faz­la kul­la­nıl­ma­yan kan­ti­ta­tif me­to­du kul­la­nan Kay­lı, yir­mi yıl­lık ara­lık­lar­la İmam Bir­gi­vî’nin eser­le­ri­nin ne sık­lık­la is­tin­sah edil­di­ği­ni gra­fik­ler eş­li­ğin­de is­ta­tis­ti­kî ola­rak or­ta­ya koy­mak­ta­dır. İs­tan­bul’da­ki 10 yaz­ma kü­tüp­ha­ne­de bu­lu­nan Bir­gi­vi’ye ait 1500 ci­va­rın­da ka­yıt­lı eser­den, yak­la­şık 500’üne da­ya­na­rak araş­tır­ma­sı­nı ta­mam­la­yan Kay­lı, bu ça­lış­ma­nın ne­ti­ce­sin­de İmam Bir­gi­vî’ye nis­pet edi­len 68 ese­rin 35’e düş­tü­ğü­nü de tes­pit edi­yor.