İslâmî İlimler 11 Nukûllü Fetva Mecmuaları ve Mehmet Fıkhî el-Aynî’nin el-Evcibetü’l-kâni‘a Adlı Eseri

Paylaş:

MAM Tez­gâh­ta­ki­ler top­lan­tı di­zi­si­nin Ni­san ayı ko­nu­ğu Dr. Emi­ne Ars­lan, Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si İs­lâm Hu­ku­ku Bi­lim Da­lı’nda bu yıl ta­mam­la­dı­ğı “Nu­kûl­lü Fet­va Mec­mu­ala­rı ve Meh­met Fık­hî el-Ay­nî’nin Ev­ci­be­tü’l-kâ­ni‘a Ad­lı Ese­ri­nin Bu Mec­mua­lar Ara­sın­da Dur­du­ğu Yer” baş­lık­lı te­zi­ni sun­du.Os­man­lı dö­ne­min­de fet­va ve­rir­ken esas alı­nan kay­nak­la­rı tes­pit et­mek ga­ye­siy­le yo­la çı­kan Ars­lan, de­rin­lik­li bir kü­tüp­ha­ne ve “yaz­ma” ça­lış­ma­sı­nı ge­rek­ti­ren bu araş­tır­ma­sı­nı, ör­nek bir eser in­ce­le­me­siy­le ta­mam­la­dı­ğı­nı ifa­de ede­rek su­nu­mu­na baş­la­dı. Os­man­lı’da fet­va mü­es­se­se­si­ni kı­sa­ca ta­nı­tan Ars­lan, şey­hü­lis­lâm­lı­ğın ih­dâ­sı­nı ve fet­va da­ire­si­nin or­ta­ya çı­kı­şı­nın ta­ri­hî sey­ri­ni an­lat­tık­tan son­ra, fet­va ku­ru­mu­nun iş­le­yi­şin­den bah­set­ti: Bu­na gö­re, Os­man­lı’da mer­kez­de şey­hü­lis­lâm ve taş­ra­da ke­nar müf­tî­le­ri, ken­di­le­ri­ne ge­len bü­tün di­nî so­ru­la­rı sis­te­ma­tik bir iş­le­yi­şe sa­hip fet­va da­ire­si bün­ye­sin­de ce­vap­lan­dı­rı­yor­du. Ya­zı­lı ve­ya şi­fa­hî ola­rak nak­le­di­len so­ru­lar mü­sev­vid­ler ta­ra­fın­dan ya­zı­lı­yor, mü­bey­yiz­ler ta­ra­fın­dan te­mi­ze çe­ki­li­yor ve fet­va da­ire­si­nin kü­tüp­ha­ne­sin­de bu­lu­nan kay­nak­la­ra gö­re ce­vap­lan­dı­rı­lı­yor­du. Bu iş­ler­den ge­nel ola­rak fet­va emi­ni so­rum­lu idi. Şey­hü­lis­lâm ço­ğun­luk­la alt ka­de­me­ler­de ce­vap­lan­mış so­ru­la­rı onay­la­mak­la ye­ti­ni­yor­du. Yet­ki­li­si ta­ra­fın­dan onay­lan­mış ce­vap, so­ru sa­hi­bi­ne ya­zı­lı ola­rak ulaş­tı­rı­lı­yor­du.Fet­va­la­rın önem­li bir özel­li­ği, fet­va ve­ren ki­şi­le­rin -şey­hü­lis­lâm ha­riç- bu fet­va­nın da­ya­na­ğı­nı gös­ter­me mec­bu­ri­ye­ti idi ki “nü­kûl­lü fet­va­lar”ın te­me­li­ni de bu şart oluş­tur­mak­ta­dır. Na­kil ve ço­ğu­lu nü­kûl, ve­ri­len fet­va­nın han­gi mü­el­li­fin han­gi ese­rin­de­ki iba­re­si­ne da­ya­na­rak ve­ril­di­ği­nin be­lir­til­me­si­ni ifa­de et­mek­te­dir. Ön­ce­le­ri say­fa­la­rın ke­nar­la­rın­da­ki boş­luk­la­ra ya­zı­lan na­kil­ler, da­ha son­ra ka­rı­şık­lı­ğı ön­le­mek için so­ru ve ce­va­bı mü­te­aki­ben ya­zıl­ma­ya baş­lan­mış­tır.So­ru ve ce­vap­la­rın ya­zı­mıy­la uğ­ra­şan mü­sev­vid­ler, mü­bey­yiz­ler ve ay­rı­ca fet­va emin­le­ri, yaz­dık­la­rı fet­va­la­rın bir nüs­ha­sı­nı da ken­di­le­ri için mu­ha­fa­za et­mek­tey­di­ler. Bi­rik­ti­ri­len bu nüs­ha­lar, “fet­va mec­mu­la­rı”nın te­me­li­ni oluş­tur­mak­ta­dır. Ba­zen bir fet­va emi­ni bi­rik­tir­di­ği fet­va­la­rı, ba­zen de bir müf­tî ken­di­si­ne so­ru­lan so­ru­la­rı ve ver­di­ği ce­vap­la­rı bir ara­ya ge­ti­re­rek bir fet­va mec­mua­sı oluş­tu­ru­yor­du. Mec­mua­da fet­va­la­rın kay­nak­la­rı da yer alı­yor­sa, bu­na “nü­kûl­lü fet­va mec­mua­sı” de­ni­yor­du.Ba­zı fet­va mec­mu­ala­rı za­man­la o ka­dar ka­bul gör­dü ki, bu mec­mua­lar fet­va ver­me­de kul­la­nı­lan baş­vu­ru kay­nak­la­rı hâ­li­ne gel­di. Os­man­lı dö­ne­min­de çok­ça rağ­bet gö­ren ve fet­va­ha­ne ta­ra­fın­dan mu­te­ber ka­bul edi­len dört mec­mu­a var­dır: Fe­tâ­vâ-i Ali Efen­diFe­tâ­vâ-iFey­ziy­ye,Beh­ce­tü’l-fe­tâ­vâ ve Ne­tî­ce­tü’l-fe­tâ­vâ. Bu dört eser­den ilk üçü sa­de­ce bir şey­hü­lis­lâ­mın fet­va­la­rı­nı top­lar­ken, Ne­ti­ce­tü’l-fe­tâ­vâ, di­ğer­le­rin­den fark­lı ola­rak bel­li bir za­man ara­lı­ğın­da ya­şa­mış şey­hü­lis­lâm­la­rın fet­va­la­rın­dan oluş­mak­ta­dır.Dö­nem­le­rin­de bü­tün fet­va da­ire­le­ri­nin kü­tüp­ha­ne­le­rin­de bu­lu­nan ve bu­gün de çe­şit­li kü­tüp­ha­ne­ler­de pek çok yaz­ma­sı mev­cut olan bu eser­ler, ay­nı za­man­da mat­bu­dur. An­cak bu nok­ta­da Ars­lan şu hu­su­sa dik­kat çek­ti: Bir fet­va mec­mua­sı, sa­de­ce onu der­le­ye­nin de­ğil, bir­den çok ki­şi­nin kat­kı­sıy­la oluş­mak­ta­dır. Mec­mu­ala­rın müs­ved­de­le­ri­ne alı­nan not­lar bir son­ra­ki is­tin­sah­ta met­nin içi­ne dâ­hil ola­bil­mek­te, fet­va­lar­da nüs­ha­yı elin­de bu­lun­du­ran ki­şi­ler ta­ra­fın­dan de­ği­şik­lik ve dü­zelt­me­ler ya­pı­la­bil­mek­te, ba­zı nüs­ha­lar­da bu­lu­nan fet­va­lar, di­ğer ba­zı­la­rın­dan çı­ka­rı­la­bil­mek­te­dir. Mat­bu nüs­ha­lar, kü­tüp­ha­ne­ler­de­ki on­lar­ca nüs­ha­dan bi­ri esas alı­na­rak ba­sıl­dı­ğı için, fark­lı ver­si­yon­lar­da­ki çe­şit­li­lik­ten mah­rum­dur. Do­la­yı­sıy­la mat­bu nüs­ha­lar­dan ça­lı­şır­ken ih­ti­yat­lı ol­mak ge­re­kir.Te­da­vül­de olan nü­kûl­lü fet­va mec­mu­ala­rı­nın yal­nız­ca nü­kû­lün­den olu­şan eser­ler de ka­le­me alın­mış­tır. Arslan, bu tür bir ça­lış­ma­nın ya­pı­lış ama­cı­nın fet­va­lar­la ka­rı­şan na­kil­le­rin is­tik­rar bul­ma­sı­nı ve fet­va­la­ra ko­lay ula­şıl­ma­sı­nı sağ­la­mak ol­du­ğu­nu dü­şün­mek­te­dir.Fet­va mec­mu­ala­rı hak­kın­da­ki ge­nel açık­la­ma­lar­dan son­ra, tez ko­nu­su olan Ay­nî’nin Ec­vi­be­tü’l-kâ­ni‘a ad­lı ese­rin­den kı­sa­ca bah­se­den Ars­lan, bu ese­ri seç­me se­be­bi­ni açık­la­ya­rak su­nu­mu­nu ta­mam­la­dı.Ol­duk­ça ve­rim­li ge­çen so­ru ve kat­kı­lar bö­lü­mün­de fet­va da­ire­le­rin­de ve­ri­len fet­va­lar­da han­gi kay­nak­la­rın esas alın­dı­ğı­na da­ir so­ru­ya ce­vap ve­ren Arslan il­ginç bir tes­pit­te bu­lun­du. Fet­va mec­mu­ala­rı­nın nü­kû­lün­de adı ge­çen eser­le­rin bir lis­te­si­ni ya­pan ve kul­la­nım sık­lı­ğı­na gö­re is­ta­tis­ti­ği­ni çı­ka­ran Ars­lan, en çok kul­la­nı­lan ilk on eser bir ya­na bı­ra­kı­lır­sa, ad­la­rı sık sık zik­re­di­len bir­çok kay­na­ğı ta­nı­ma­dı­ğı­nı, çün­kü za­ma­nın­da bu den­li baş­vu­ru­lan ve fet­va­lar ara­cı­lı­ğıy­la top­lum ha­ya­tı­na yön ve­ren bu eser­le­rin bu­gün te­da­vül­den kalk­mış ki­tap­lar ol­du­ğu­nu söy­le­di. En çok baş­vu­ru­lan eser­ler ola­rak şun­la­rı zik­ret­ti: Fe­tâ­vâ-i Kâ­dı­hân, Fe­tâ­vâ-i bez­zâ­ziy­ye, Hu­lâ­sa­tü’l-ec­vi­be, Dü­rer ve Gu­rer, Bah­ru’r-râ­ik, Mül­te­kâ, Câ­mi‘u’l-fu­sû­leyn.Son bö­lüm­de fet­va­la­rın içe­rik açı­sın­dan de­ğer­len­di­ril­me­si üze­rin­de de du­rul­du. Ars­lan, fet­va­la­rın çev­re­sel şart­la­ra gö­re de­ğiş­me­si­ne en çok ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­ler­de de­ği­şik­lik ol­ma­sı hâ­lin­de rast­lan­dı­ğı­nı, ör­ne­ğin İran’la iliş­ki­le­rin ger­gin ol­du­ğu bir dö­nem­de Ra­fı­zî­lik­le il­gi­li so­ru ve fet­va­la­rın be­lir­gin bir ar­tış gös­ter­di­ği­ni ifa­de et­ti. Bu tes­pit, mec­mu­ala­rın sa­nıl­dı­ğı gi­bi fa­ra­zî so­ru ve ce­vap­lar­dan oluş­ma­dı­ğı­nı, so­ru­la­rın ger­çek­ten fet­va­ha­ne­ye ile­til­miş so­ru­lar ol­du­ğu­nu te­yit eden bir hu­sus ola­rak dik­ka­te de­ğer bu­lun­du.Os­man­lı ta­ri­hi hak­kın­da­ki bil­gi ve yar­gı­la­rın bir­ço­ğu hâ­lâ kay­nak­la­ra da­yan­ma­yan ge­nel­le­me­ler­den oluş­mak­ta­dır. Os­man­lı ar­şiv­le­ri ve di­ğer kay­nak­la­ra da­ya­nan ça­lış­ma­la­rın iler­le­me­si, doğ­ru bi­li­nen pek çok yan­lı­şın gün ışı­ğı­na çı­ka­rıl­ma­sı­nı sağ­la­ya­cak­tır. Os­man­lı’nın di­nî, sos­yal hat­ta si­ya­sî ha­ya­tı­na yön ve­ren şey­hü­lis­lâm­lık ve fet­va mü­es­se­se­le­ri üze­rin­de­ki ça­lış­ma­la­rın son yıl­lar­da ar­tış gös­ter­me­si bu açı­dan se­vin­di­ri­ci­dir. Emi­ne Ars­lan’ın fet­va mec­mu­ala­rı ile il­gi­li ça­lış­ma­sı da baş­ta sos­yal ta­rih ve fı­kıh ta­ri­hi ol­mak üze­re bir­çok fark­lı di­sip­lin için fay­da­lı ola­bi­le­cek ve da­ha ile­ri ça­lış­ma­la­ra da­ya­nak teş­kil ede­cek ni­te­lik­te­dir.

Daha fazla göster

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir