Belgelerle Osmanlı’da Sinema Projesi Kapanış Toplantısı Üzerine…
T.C. Gençlik ve Spor Bakanlığı’nın katkılarıyla Bilim ve Sanat Vakfı (BİSAV) Sanat Araştırmaları Merkezi (SAM) ile Türk Sineması Araştırmaları (TSA) bünyesinde gerçekleştirilen Belgelerle Osmanlı’da Sinema Projesi 14 Eylül 2019 tarihinde Bilim ve Sanat Vakfı’nda yapılan kapanış toplantısıyla sona erdi.
Koordinatörlüğünü Ayşe Yılmaz’ın yaptığı, yaklaşık 6 ay süren, uzun soluklu ve yüksek tempolu Belgelerle Osmanlı’da Sinema Projesi sinemaya, sinema tarihine ve Osmanlı’da sinemanın tarihsel gelişimine ilgi duyan farklı akademik disiplinlerden pek çok katılımcıyı bir araya getirdi. 2019 yılı Şubat ayında başlayan proje “Osmanlıca Atölyesi” ve “Çeviri Atölyesi” başlıkları altında iki farklı yapıdan oluştu.
Projenin ilk aşaması olan Osmanlıca Atölyesi, haftada 4 saat süren 2 aylık bir programla ve Osmanlıca seviyesi birbirinden farklı 2 grupla Osmanlıca derslerine başladı. Osmanlıca Atölyesi’ndeki dersler Emine Toprak ve İsmail Toprak tarafından büyük bir titizlikle devam ettirildi. Bu etabın sonunda Osmanlıca seviyesi başlangıç düzeyinde olan ya da hiç Osmanlıca bilmeyen katılımcılar dahi sinema hakkındaki matbu metinleri okuyup anlayabilecek düzeye geldi.
Bu atölyenin ardından uygulanan Osmanlıca sınavında başarılı olan ve Çeviri Atölyesi’ne devam etmek isteyen katılımcılarla projenin 2. etabına geçildi. Çeviri Atölyesi’nde iyi seviyede Osmanlıca bilen ve sinema tarihine ilgi duyan, farklı disiplinlerden 19 katılımcıyla Alexis Sluys’ye ait Mektep ve Sinema adlı 1927 tarihli Osmanlıca metin Latin harflerine aktarılarak kitaplaştırıldı.
Şu ana dek üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamış olan Mektep ve Sinema, sinema tarihimiz için oldukça önemli bir eser zira mevcut bilgilerimize göre alanında yazılmış ve müstakil olarak basılmış ilk kitaptır. Bu yönüyle de oldukça önemlidir. Mektep ve Sinema’ya kadar olan sinema konulu metinler genellikle gazete ve dergi sütunlarında yer alan yazılardan ibaretti.
Mektep ve Sinema’nın bir diğer önemli noktası ise Belçikalı pedagog ve sinemacı Alexis Sluys’in 1923 tarihli Manuel de la Cinématographie Scolaire et Éducative adlı kitabının Fransızca aslından Türkçeye çevirisi olmasıdır. Ahmed Hikmet (Müftüoğlu) tarafından orijinalinden çok kısa bir süre sonra Türkçeye çevrilen bu kitap, o dönemde Osmanlı entelektüellerinin dünya sinemasını ve kültürünü yakından takip ettiğinin göstergesidir. Kitap bu yönüyle de tarihsel ve sosyolojik açıdan incelenmeye değerdir.
Bir pedagog gözüyle sinema macerasını anlatan Mektep ve Sinema, sinema ve çocuk sağlığı, sinema ve göz sağlığı, sinema ve çocuk eğitimi gibi günümüzde de önemini koruyan meselelere farklı perspektiflerden yaklaştığı için sadece sinema değil çok farklı disiplinlerden araştırmacıların başvuru kaynağı olabilecek nitelikte bir eserdir.
Pek çok disiplinden önemi haiz olan ve bugüne dek arşivin tozlu raflarında okuyucuyla buluşmayı bekleyen bu önemli kitap Ayşe Yılmaz’ın titiz çabasıyla Mektep ve Sinema adıyla raflarda yerini aldı. Ayşe Yılmaz’ın hazırladığı ve Belgelerle Osmanlı’da Sinema Projesi katılımcılarının da katkıda bulunduğu çalışma 7 bölümden oluşuyor. Kitabın bölüm başlıkları sırasıyla şu şekilde: “Sinemanın Keşfi”, “Sinemanın Zekâ, Hissiyat ve İrade Üzerine Tesirleri”, “Sinemanın Ahlaki Tesirleri”, “Bâsıra ile Dimağın Hıfzısıhhası ve Sinema”, “İyânî ve Tecrübi Tedrisata Muavin Sinema”, “Sinemalarda Tedrisat Usulleri”, “Mektep Sinematografları Teşkilatı Sinema Mahalleri”, “Aletler ve Teferruatına Dair”. Sadece bölüm başlıklarına bakılarak bile sinema bahsini ne kadar geniş bir açıdan ele aldığı anlaşılabilecek olan bu metnin geniş kitlelerce anlaşılabilmesi için özellikle günümüz Türkçesine en yakın olan sade bir imla tercih edilmiş ve böylece Osmanlıca bilmeyen ancak sinema tarihi alanında çalışmak isteyen kişilere faydalı olmak amaçlanmıştır.
Eserin sonunda yer alan Ekler bölümü ve “Kitapta Adı Geçen Kişiler” kısmı sinema tarihi araştırmacıları için küçük bir kaynak hüviyetinde. Dipnot bölümlerinde Osmanlıca metinde yer alan ve bugün çok kullanılmayan sözcüklerin günümüz Türkçesindeki karşılıklarının verilmesiyle, kitabın her kesimden insana hitap edebilmesini ve araştırmacıların işlerini kolaylaştırmak hedeflenmiş. Ayrıca kitap sonuna eklenen fotoğraflar ve dizin de metnin pratik kullanımını artırmakta ve araştırmacıların işini kolaylaştırmaktadır.
İşte pek çok noktadan önemi haiz olan ve büyük emek verilerek yayınlanan bu çalışma, Belgelerle Osmanlı’da Sinema Projesi’nin kapanış toplantısında ilim dünyasına tanıtıldı. Kapanış toplantısına sanat ve kültür camiasının önemli isimleri ve akademisyenler büyük ilgi gösterdi.
Kapanış toplantısı Belgelerle Osmanlı’da Sinema Projesi’nin değerlendirilmesi, Mektep ve Sinema kitabının tanıtılması ve belgesel gösteriminin yanı sıra bazı hoş sürprizlere de sahne oldu.
Toplantının en hoş sürprizlerinden biri, usta yazar Mustafa Kutlu’nun Türk sinemasıyla ilgili sohbetiydi. Kutlu, bu samimi sohbetinde sinema tarihine dair şimdiye kadar bilinmeyen bir gerçeği de açıklamış oldu. Mustafa Kutlu ile ünlü yönetmen Metin Erksan dosttur. Erksan, bir gün Dergâh Yayınları’na, yanında şık bir beyefendi ile gelir. Bu kişi Türk sinema tarihinin önemli simalarından Cemil Filmer’dir. Kutlu, uzun sohbetlerin ardından Cemil Filmer’in hatıralarını yayınlamak ister ve bunu ona teklif eder. Filmer, bir süre sessiz kalır ve bir gün elinde bir kitap taslağı ile yayınevine gelir. Kitabın başlığı şöyledir: “Nasıl Milyoner Olunur?” Hâlbuki Mustafa Kutlu, Cemil Filmer’in asıl sinemacı kimliği ile ilgilenmektedir. Kutlu, Filmer’e yeni bir teklifte bulunur ve anılarını yazıya geçirmek istediğini söyler.
Mustafa Kutlu daktiloda hızlıdır, Filmer sinemayla ilgili anılarını anlattıkça durmadan yazar. Böylece 1984 yılında Emek Matbaası’nca basılan Hatıralar adlı kitap ortaya çıkar. Kitap, Cemil Filmer’in kaleminden çıkmış gibi yayınlanır ve Mustafa Kutlu’nun adı herhangi bir yerde geçmez.
Kapanış toplantısında Belgelerle Osmanlı’da Sinema Projesi’nin genel değerlendirmesi İstanbul Şehir Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Peyami Çelikcan tarafından yapıldı. Çelikcan konuşmasında, Türkiye’de sinema tarihi çalışmalarının istenilen seviyede olmadığını ancak son yıllarda sinema tarihi -özellikle de Osmanlı’da sinema tarihi- alanında yapılan çalışmaların umut vadettiğini söyledi. Türk Sineması Araştırmaları (TSA) ve İstanbul Şehir Üniversitesi’nin koordineli çalışmalarıyla pek çok sinema metninin günümüz Türkçesine kazandırıldığını, bu metinlerin İngilizce çevirilerinin de yapıldığını ve hem TSA hem de İstanbul Şehir Üniversitesi bünyesindeki materyallerin tamamının araştırmacıların kullanımına açıldığını; her iki kurumun da sinema tarihi gibi bakir alanlarda çalışmak isteyen araştırmacıları her konuda desteklediklerini bildirdi. Belgelerle Osmanlı’da Sinema Projesi’nin en önemli kazanımlarından birinin Mektep ve Sinema adlı eserin bugünün Türkçesine tercüme edilip yayınlanması olduğunu belirten Çelikcan, başta proje koordinatörü Ayşe Yılmaz olmak üzere emeği geçen herkese teşekkür etti.
Mustafa Kutlu ve Peyami Çelikcan’ın ardından proje koordinatörü Ayşe Yılmaz’ın söz aldığı kapanış toplantısında davetlilere Mektep ve Sinema kitabı hediye edildi. Ayşe Yılmaz konuşmasında, proje süresince yapılanlardan, karşılaşılan güçlüklerden, Mektep ve Sinema metninin kitaplaşma sürecinden ve bundan sonra bu alanda neler yapılabileceğinden bahsetti. Başta Gençlik ve Spor Bakanlığı, BİSAV, BİSAV SAM, TSA ve proje katılımcıları olmak üzere bu zorlu süreçte projeye katkıda bulunan herkese tek tek teşekkür etti.
Yılmaz, konuşmasında 2016 yılından bu yana Osmanlıca sinema belgelerini taradığını, bu süreçte Mektep ve Sinema metniyle karşılaştığını ve bu metnin sinema meselesini sadece teknik ya da ekonomik boyutlarıyla değil bir pedagog gözüyle ele aldığı için diğer çalışmalardan biraz daha farklı değerlendirilmesi gerektiğini belirtti. Metnin Alexis Sluys tarafından Fransızca yazıldığını; Ahmet Hikmet Müftüoğlu tarafından ise Fransızcadan Osmanlı Türkçesine çevrildiğini ve son olarak da proje kapsamında Latin harflerine aktarıldığını belirten Yılmaz, metnin Latin harflerine aktarılması esnasında karşılaşılan zorluklardan ve harcanan ciddi emekten söz etti.
Belgelerle Osmanlı’da Sinema Projesi ile Mektep ve Sinema adlı kitabın yayınlanmasına katkıda bulunan T. C. Gençlik ve Spor Bakanlığı, BİSAV, TSA, Ayşe Yılmaz ve emeği geçen tüm proje katılımcıları bu eserin ilim dünyasında yer alabilmesi için yaptıklarıyla yürekten bir teşekkürü fazlasıyla hak etmektedir.