Arşiv Belgeleri Çerçevesinde XVI. ve XVII. Asırlarda Osmanlı Sarayının Sanatı Himayesi

Sa­nat Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi­nin dü­zen­le­di­ği Kır­kam­bar Tez su­nu­mu top­lan­tı­sı­nın Ma­yıs ayı ko­nu­ğu Hi­lal Ka­zan idi. Hi­lal Ka­zan Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Sos­yal Bi­lim­ler Ens­ti­tü­sü Türk-İs­lâm Ta­ri­hi ve Sa­nat­la­rı Bi­lim Da­lın­da ha­zır­la­dı­ğı “Ar­şiv Bel­ge­le­ri Çer­çe­ve­sin­de XV. ve XVI. Asır­lar­da Os­man­lı Sa­ra­yı­nın Sa­na­tı Hi­ma­ye­si” baş­lık­lı dok­to­ra te­zi­ni sun­du.Os­man­lı sul­tan­la­rı­nın sa­na­tın ha­mi­si ol­duk­la­rı­nın bil­gi­si mi­ma­rî­de ve gü­nü­mü­ze ula­şan di­ğer eser­ler­de mev­cut­tur. Ar­şiv bel­ge­le­ri üze­rin­de çok ge­niş ve de­tay­lı bir ta­ra­ma so­nu­cu or­ta­ya ko­nu­lan tez­de, sa­na­tın hi­ma­ye edi­li­şi­nin ar­ka pla­nın­da ya­tan sul­tan ve sa­nat­çı ara­sın­da­ki iliş­ki­ler, “Sa­nat­çı­la­rın o dö­nem­de­ki hi­ma­ye yol­la­rı na­sıl­dı?” so­ru­sun­dan ha­re­ket­le ir­de­le­ni­yor. Ula­şı­la­bi­len mev­cut bel­ge ve do­kü­man­la­rın sis­te­ma­tik bir dö­kü­mü­nün ya­pıl­ma­sı amaç­lan­mış. Tez bir­çok sa­nat da­lı­nı ele al­ma­sı ba­kı­mın­dan yo­ğun bir içe­ri­ğe sa­hip ol­sa da ge­nel bir çer­çe­ve çiz­me­yi he­def­le­yen Ka­zan, hak­kın­da bil­gi bu­lu­nan hiç­bir sa­nat da­lı­nı at­la­ma­ma­ya gay­ret et­ti­ği­ni be­lir­ti­yor. Da­ha ön­ce bu ko­nu hak­kın­da ya­pıl­mış ör­nek bir ça­lış­ma ol­ma­dı­ğı­na dik­kat çe­ken Ka­zan, te­zi­ni ha­zır­lar­ken ön­ce­lik­le na­sıl bir sis­tem da­hi­lin­de ko­nu­yu in­ce­le­ye­ce­ği­nin pla­nı­nı oluş­tu­ru­yor. İz­le­di­ği yol­da ge­nel­den mer­ke­ze doğ­ru bir çer­çe­ve için­de ko­nu­la­rı ele alı­yor. Os­man­lı’da sa­nat or­tam­la­rı, sa­nat­çı­la­rın han­gi or­tam­lar­da hi­ma­ye edil­di­ği, han­gi yol­lar­la ve ne şe­kil­de sul­ta­na yak­laş­tık­la­rı, sul­ta­nın na­sıl kar­şı­lık ver­di­ği so­ru­la­rın­dan ha­re­ket­le ge­nel çer­çe­ve­yi be­lir­li­yor.“Ha­mi ola­rak sul­tan kim­dir ve gö­rev­le­ri ne­ler­dir, o dö­nem­de Ba­tı’da­ki kar­şı­lı­ğı na­sıl­dır?” so­ru­la­rı ile, şeh­za­de­le­rin de hi­ma­ye­si­ne al­dı­ğı sa­nat­çı­lar ve az da ol­sa o dö­nem­de ya­şa­mış ha­nım sa­nat­çı­lar tez­de ele alı­nı­yor.Te­zin asıl ko­nu­su­nu sul­ta­nın sa­nat­çı­la­rı oluş­tu­ru­yor. Os­man­lı’da sul­ta­nın ma­iye­tin­de sa­nat­çı bu­lun­dur­ma­sı ge­le­ne­ği­nin çok es­ki­ye da­yan­dı­ğı­nı be­lir­ten Ka­zan, ge­le­ne­ğin kök­le­ri­ni hem Or­ta As­ya Türk kül­tü­rü­ne, hem de İs­lâm kül­tü­rü­ne da­yan­dı­rı­yor. Do­ğu top­lu­mun­da güç­lü bir dev­le­tin as­ke­rî gü­cü­nün ve top­rak ge­niş­li­ği­nin ya­nın­da sa­na­tı­nın da güç­lü ol­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni vur­gu­la­ya­rak, ye­ni fet­he­di­len yer­ler­de ya­şa­yan sa­nat­çı­la­rın da sa­ray ta­ra­fın­dan hi­ma­ye edil­di­ği­ni, bu doğ­rul­tu­da Do­ğu’da XI­I. ve XIII asır­lar­da ya­şa­nan sa­vaş­lar­la yo­ğun bir sa­nat­çı sir­kü­lâs­yo­nu­nun mey­da­na gel­di­ği­ni ifa­de edi­yor.Os­man­lı’da hi­ma­ye­nin çift ta­raf­lı iş­le­di­ği­ni be­lir­ten Ka­zan’a gö­re bu sü­reç şöy­le iş­li­yor: sa­nat­çı­lar ön­ce­lik­le alt ta­ba­ka­da­ki dev­let ri­ca­li­ne ya­kın­la­şı­yor; çün­kü pa­di­şah na­za­rın­da­ki iti­bar­la­rı açı­sın­dan dev­let ri­ca­li­nin de sa­na­ta ve sa­nat­çı­ya des­tek ver­me­si önem­li. Bu ve­si­le ile, sa­nat­çı sul­ta­na ese­ri­ni su­na­bi­li­yor ve be­ğe­nil­di­ği tak­dir­de sul­ta­nın hi­ma­ye­si­ne alı­nı­yor. Sa­na­tın yük­sel­me­si ve ge­liş­me­si açı­sın­dan, sa­ray­lar ve pa­şa ko­nak­la­rı­nın ay­rı­ca­lık­lı bir ye­ri var; ör­ne­ğin İb­ra­him Pa­şa Ko­na­ğı sa­ra­ya ver­di­ği sa­nat­çı­lar açı­sın­dan bü­yük önem ta­şı­yor. Bay­ram­lar, do­ğum­lar, ölüm­ler, açı­lış tö­ren­le­ri gi­bi ve­si­le­ler­le, sa­nat­çı­lar özel ola­rak yap­tık­la­rı eser­le­ri­ni sul­ta­na su­nup ken­di­le­ri­ni ka­bul et­tir­me im­kâ­nı bu­lu­yor.Hi­lal Ka­zan’a gö­re, gü­nü­mü­ze ula­şan mev­cut ar­şiv bel­ge­le­rin­de hi­ma­ye kav­ra­mı­na iliş­kin bir ka­yıt bu­lun­mu­yor; sa­de­ce sa­nat­çı­la­rın al­dık­la­rı inam­lar ka­yıt­la­ra ge­çi­ril­miş du­rum­da. Te­zin öz­gün ta­raf­la­rın­dan bi­ri de, sa­ray­da is­tih­dam edi­len bü­tün sa­nat dal­la­rın­da­ki sa­nat­çı­la­rın isim­le­ri­ni ve sul­tan­dan al­dık­la­rı ih­san ve inam­la­rı ih­ti­va et­me­si. Sa­nat­çı­la­rın al­dık­la­rı inam­lar ve ma­aş­lar­dan yo­la çı­ka­rak dö­ne­min sa­na­tı­na iliş­kin bil­gi­le­re ula­şıl­ma­sı ba­kı­mın­dan ça­lış­ma önem­li bir bi­rin­cil kay­nak ola­rak kar­şı­mı­za çı­kı­yor.Da­ha ön­ce­de bu ko­nu­ya iliş­kin dik­ka­te de­ğer bir ça­lış­ma ya­pıl­ma­dı­ğı için, Hi­lal Ka­zan te­zi­ni bi­rin­cil kay­nak­la­rı ta­ra­ya­rak ha­zır­la­mış. Ya­pı­lan bu ça­lış­ma XV. ve XVI. asır­lar­da Os­man­lı sa­na­tı ta­ri­hi açı­sın­dan önem­li bir ve­ri ta­ba­nı oluş­tu­ru­yor. Bu alan­da ça­lış­mak is­te­yen­ler için de mev­cut bel­ge ve do­kü­man­la­ra ulaş­ma­da bir yol ha­ri­ta­sı su­nu­yor.Din­le­yi­ci­le­rin so­ru­la­rıy­la de­vam eden su­num, Os­man­lı’da sa­nat ve sa­nat­çı ko­nu­su­na iliş­kin dik­ka­te de­ğer bir tar­tış­ma or­ta­mı sağ­lar­ken, özel­lik­le Os­man­lı sa­nat ta­ri­hi üze­ri­ne ya­pı­lan ça­lış­ma­la­rın ar­şiv aya­ğı­nın ne ka­dar önem­li ol­du­ğu da or­ta­ya koy­du.