Osmanlı Minyatüründe Kadın (Levnî Öncesi Üzerine Bir Deneme)

Ağus­tos ayı­nın ilk Çar­şam­ba­sı, Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Tür­ki­yat Araş­tır­ma­la­rı Ens­ti­tü­sü öğ­ren­ci­si Hes­na Ha­ral’la “Os­man­lı Min­ya­tü­rün­de Ka­dın (Lev­nî Ön­ce­si Üze­ri­ne Bir De­ne­me)” isim­li te­zi­ni mü­za­ke­re et­tik.Ken­di­si­ni ça­lış­ma­ya sevk eden et­ken­ler ve bu ko­nu­da ya­pı­lan ça­lış­ma­la­rın geç­mi­şi hak­kın­da bil­gi ve­re­rek su­nu­mu­na baş­la­yan Ha­ral, ça­lış­ma­sı­nın ko­nu iti­ba­riy­le ka­pan­ma­mış bir dos­ya ol­du­ğu­nu söy­le­di.Os­man­lı min­ya­tü­rü hak­kın­da ya­pı­lan ça­lış­ma­lar­da sa­nat ta­ri­hi araş­tır­ma­cı­la­rı­nın kar­şı­laş­tı­ğı güç­lük­le­re ve Os­man­lı min­ya­tü­rü ko­nu­lu ça­lış­ma­la­rın ni­te­li­ği­ne dik­kat­le­ri çek­ti­ği ön de­ğer­len­dir­me aşa­ma­sın­da, mev­cut ça­lış­ma­la­rın ko­nu ve me­tot ba­kı­mın­dan za­yıf­lı­ğı­na de­ğin­di. 90’la­ra ka­dar Os­man­lı min­ya­tü­rü­nü ko­nu alan çok az ça­lış­ma ya­pıl­dı­ğı­nı, bu ge­cik­me­nin ne­de­ni­nin de Top­ka­pı Sa­ra­yı ve yaz­ma eser bu­lun­du­ran kü­tüp­ha­ne­le­rin ya­rım asır ön­ce­si­ne ka­dar hem yer­li hem de ya­ban­cı araş­tır­ma­cı­la­ra ka­pa­lı tu­tul­ma­sı ol­du­ğu­nu ha­tır­lat­tı. Bu prob­le­min ha­len tam an­la­mıy­la aşı­la­ma­dı­ğı­na; min­ya­tür­le me­tin iliş­ki­si­ni kur­ma­ya ya­ra­yan, min­ya­tür­de­ki fi­gür­le­rin kim ol­du­ğu­nu ta­nım­la­yan ve min­ya­tür­le­rin öl­çü­sü­nü ve­ren bir ka­ta­log­la­ma ça­lış­ma­sı­nın ha­len mev­cut ol­ma­dı­ğı­na dik­kat­le­ri çek­ti. 90’lar­dan son­ra ya­pı­lan ça­lış­ma­la­rın da kar­şı­laş­tır­ma­lı de­ğil ta­nım­la­yı­cı ça­lış­ma­lar ola­rak kal­dı­ğı­nı, bu­nun ne­de­ni­nin de bü­yük öl­çü­de bu güç­lük­ler ol­du­ğu­nu söy­le­di. 1960’la­ra ka­dar Os­man­lı min­ya­tü­rü­nün İran min­ya­tü­rü­nün göl­ge­sin­de kal­mış ola­rak al­gı­lan­ma­sı­nın ve dün­ya ta­rih­çi­le­ri­nin Os­man­lı min­ya­tü­rü­nü ye­te­rin­ce ta­nı­ma­ma­sı­nın baş­lı­ca ne­de­ni­ni de yi­ne bu zor­luk­la­ra bağ­la­dı.“Os­man­lı Min­ya­tü­rün­de Ka­dın” ko­nu­lu tez XV., XVI. ve XVI­I. yüz­yıl­la­rı ya­ni Lev­nî ön­ce­si dö­ne­mi kap­sı­yor. Ha­ral ça­lış­ma­sı­nın kap­sa­mı hak­kın­da şun­la­rı söy­le­di:Ka­dın im­ge­si­nin XVII­I. yüz­yıl­dan son­ra min­ya­tür­de sık­lık­la gö­rül­me­si­nin ne­de­ni, XVI­I. yüz­yıl­dan son­ra tek fi­gür­lü al­büm re­sim­le­ri­nin ça­lı­şıl­ma­ya baş­lan­ma­sı­dır. Fa­kat XVII­I. yüz­yıl ön­ce­si Os­man­lı min­ya­tü­rün­de de ka­dın im­ge­si çok da­ha zen­gin bir bi­çim­de ve çe­şit­li ko­nu­lar­da yer al­mak­ta­dır. Bu dö­nem, da­ha çok araş­tı­rı­lan Lev­nî dö­ne­mi ve son­ra­sı­na gö­re da­ha zen­gin bir dö­nem­dir. Te­zin amaç­la­rın­dan bi­ri­si de az bi­li­nen XVII­I. yüz­yıl ön­ce­si Os­man­lı min­ya­tü­rün­de­ki mev­cut ka­dın im­ge­le­ri­nin bel­li ka­te­go­ri­ler eş­li­ğin­de in­ce­len­me­si­dir.Ha­ral ça­lış­ma­sın­da ta­kip et­ti­ği me­to­du ise şöy­le özet­le­di:Min­ya­tür­de­ki ka­dın kim­dir?Res­me­dil­di­ği me­kân ne­re­si­dir?Me­kân­la ka­dı­nın iliş­ki­si ne­dir?Me­tin­le min­ya­tür ara­sın­da­ki iliş­ki ne­dir?Os­man­lı min­ya­tü­rün­de üç tip ka­dın im­ge­si bu­lun­mak­ta­dır. Bun­lar di­nî ki­şi­lik­ler, top­lum­sal tip­ler ve ede­bî tip­ler ola­rak sı­nıf­lan­dı­rı­la­bi­lir. Top­lum­sal tip­ler, ka­mu­sal alan­da ve ev içi me­kân­da res­me­di­len tip­ler; di­nî tip­ler din ko­nu­lu yaz­ma­lar­dan alı­nan Hav­va, Bel­kıs, Zü­ley­ha gi­bi tip­ler; ede­bî tip­ler ise ede­bi­yat yaz­ma­la­rın­da gö­rü­len ge­nel­lik­le aşk te­ma­sı­nın iş­len­di­ği min­ya­tür­ler­de­ki ka­dın im­ge­le­ri ya da ha­ya­lî ka­dın ya­ra­tık­lar­dır.Top­lan­tı­da ilk in­ce­le­nen min­ya­tür ör­ne­ği Hav­va’nın Adem’e ya­sak mey­ve­yi sun­ma­sı min­ya­tü­rü idi. Bu ör­nek­le, 1594 ta­rih­li Cen­net­ten çı­ka­rıl­ma min­ya­tü­rü kar­şı­laş­tı­rıl­ma­lı ola­rak in­ce­len­di ve Hav­va tip­le­me­si­nin bu iki ör­nek­te­ki uy­gu­la­ma­la­rı üze­rin­de ka­tı­lım­cı­lar­la kar­şı­lık­lı de­ğer­len­dir­me­ler ya­pıl­dı. Eser­le­rin me­tin­le­ri in­ce­le­ne­rek nak­ka­şın sah­ne­ye kat­tı­ğı un­sur­la­rın tah­li­li ve eleş­ti­ri­sin­den baş­ka, ön­ce­ki dö­nem min­ya­tür­le­rin­de­ki Hav­va im­ge­si ile ör­nek­te­ki im­ge ara­sın­da­ki ben­zer­lik­ler ve ay­rı­lık­lar üze­rin­de de­ğer­len­dir­me­ler ya­pıl­dı.Adem ve Hav­va on üç iki­ziy­le min­ya­tü­rü ve baş­ka ör­nek­le­rin de in­ce­len­di­ği top­lan­tı, ile­ri bir ta­rih­te de­va­mı ka­rar­laş­tı­rı­la­rak son­lan­dı.