XVIII. Yüzyıl Osmanlısı’nda Kredi İlişkilerinin Hukukî ve İktisadî Boyutu

Tür­ki­ye Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi ta­ra­fın­dan dü­zen­le­nen Tez/Ma­ka­le su­num­la­rı­nın Ni­san ayı ko­nu­ğu, XVII­I. yüz­yıl­da Os­man­lı’da alış­ve­riş ve borç iş­lem­le­ri­ni ko­nu edi­nen, dok­to­ra­sı­nı Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Sos­yal Bi­lim­ler Ens­ti­tü­sü’nde 2007 yı­lın­da ta­mam­la­yan Sü­ley­man Ka­ya idi.Te­zi­nin içe­ri­ği­ne geç­me­den ön­ce Ka­ya, XVII­I. yüz­yı­lı ka­dim ge­le­ne­ğe bağ­lı son yüz­yıl ola­rak gör­dü­ğü­nü, dö­ne­min ön­ce­si­ni ve son­ra­sı­nı an­la­mak için bu yüz­yı­lı çok önem­li bul­du­ğu­nu ifa­de ede­rek ça­lış­ma­sı­nı sı­nır­lan­dır­dı­ğı yüz­yıl hak­kın­da ba­zı bil­gi­ler ver­di.XVII­I. yüz­yıl­da or­ta­ya ko­nan hu­kuk me­tin­le­rin­de mez­hep ta­as­su­bu­nun ol­du­ğu ve da­ha ön­ce­ki yüz­yıl­lar­da or­ta­ya ko­nan gö­rüş­le­rin tek­rar edi­lip, İs­lâm hu­kuk li­te­ra­tü­rü­ne her­han­gi bir kat­kı­da bu­lu­nul­ma­dı­ğı şek­lin­de­ki yak­la­şım­la­rı be­nim­se­me­yen Ka­ya, ko­nuy­la il­gi­li ka­na­at­le­ri­ni, ça­lış­ma­sın­da kay­nak ola­rak kul­lan­dı­ğı XVII­I. yüz­yı­la ait fet­va mec­mu­ala­rı, sakk mec­mu­ala­rı, fı­kıh ki­tap­la­rı ve ri­sa­le­le­rin ya­nı sı­ra şer’iy­ye si­cil­le­ri ve Os­man­lı ar­şiv bel­ge­le­riy­le or­ta­ya koy­mak­ta­dır. İl­gi­li kay­nak­la­rın kar­şı­laş­tır­ma­lı bir şe­kil­de kul­la­nıl­ma­sı ge­rek­ti­ği­nin öne­mi­ne de işa­ret eden Ka­ya, şer’iy­ye si­cil­le­rin­de­ki ifa­de­le­rin fı­kıh mec­mu­ala­rı ile des­tek­len­me­me­si ve­ya tam ter­si ha­lin­de or­ta­ya çık­ma­sı muh­te­mel ek­sik ya da yan­lış an­la­şıl­ma­la­ra ör­nek­ler ver­di.Ça­lış­ma­sın­da, mo­dern ik­ti­sa­dın te­rim­le­rin­den bi­ri olan kre­di ye­ri­ne XVII­I. yüz­yıl­da kul­la­nıl­dı­ğı şek­li ile karz iş­lem­le­ri ifa­de­si­ni kul­la­nan, borç alı­nıp ve­ri­lir­ken or­ta­ya çı­kan faz­la­lı­ğın, söz ko­nu­su dö­nem­de ka­le­me alı­nan eser­ler­de ne şe­kil­de an­la­şıl­dı­ğı­nı ve bu iş­lem­ler­de­ki kul­la­nım­la­rı­nı ele alan Ka­ya, Os­man­lı’da ri­bâ ile fa­iz ay­rı­mı bu­lun­du­ğu, ri­bâ­nın ha­ram, fai­zin ise he­lal ol­du­ğu şek­lin­de­ki açık­la­ma­la­rı da eleş­tir­mek­te­dir. Ka­ya’ya gö­re, in­ce­le­nen dö­nem­de gü­nü­müz­de­ki an­la­mıy­la fa­iz bü­tün fı­kıh âlim­le­ri ta­ra­fın­dan ha­ram ka­bul edil­mek­te ve hi­le-i şer’iy­ye kul­la­nı­la­rak ba­zı prob­lem­ler aşıl­ma­ya ça­lı­şıl­mak­ta­dır.Bu me­yan­da, XVII­I. yüz­yıl âlim­le­ri­nin ken­di­le­rin­den ön­ce­ki âlim­ler gi­bi, her­han­gi bir hak­sız­lı­ğa yol aç­ma­ma­sı ve uy­gu­la­ma­nın sö­mü­rül­me­me­si şar­tıy­la hi­le-i şer’iy­ye­nin ca­iz gö­rü­şün­de ol­duk­la­rı­na de­ğin­dik­ten son­ra mu­ra­ba­ha ile gü­nü­müz­de­ki fa­iz­li iş­lem­le­rin fark­lı­lı­ğı­nı vur­gu­la­yan Ka­ya, mu­ra­ba­ha uy­gu­la­ma­sı­nın ne gi­bi ko­lay­lık­lar sağ­la­dı­ğı­nı ör­nek­ler­le de açık­la­dı. Ay­rı­ca, bu­gü­nün şart­la­rı­nı esas ka­bul edi­lip, o dö­nem­de­ki uy­gu­la­ma­nın yan­lış ol­du­ğu­nun söy­le­ne­me­ye­ce­ği­ni be­lirt­ti.Ko­nuş­ma­sın­da mu­ame­le-i şer’iy­ye­nin Os­man­lı dö­ne­min­de yay­gın iki fark­lı kul­la­nım­la­rı olan bey‘ bi’l-ve­fâ (ge­ri al­ma şar­tıy­la sa­tım) ile bey‘ bi’l-is­tiğ­lâl (ki­ra­la­ma şar­tıy­la sa­tım) ko­nu­su üze­rin­de de du­ran Ka­ya, mu­âme­le-i şer’iy­ye­de te­mel ola­rak, bir pa­ra kar­şı­lı­ğın­da el­de edi­len faz­la­lı­ğın, ve­ri­len borç­tan do­la­yı de­ğil de, bir alış­ve­riş kar­şı­lı­ğın­da ka­za­nıl­dı­ğı dü­şün­ce­si­nin yer al­dı­ğı­nı ifa­de et­ti.Mu­ra­ba­ha­da dev­let ta­ra­fın­dan ge­ti­ri­len üst sı­nı­rın yüz­de on beş ora­nın­da ol­du­ğu­nu, fa­kat uy­gu­la­ma­da yüz­de on ve­ya on iki bu­çuk gi­bi da­ha dü­şük oran­la­rın da gö­rü­le­bil­di­ği­ni be­lir­ten Ka­ya’ya gö­re, mu­ra­ba­ha­da be­lir­le­nen üst sı­nı­rın dö­ne­min ik­ti­sa­dî şart­la­rıy­la il­gi­li­dir. Sar­raf­lar için ta­nı­nan oran­la­rın yüz­de on be­şin üze­rin­de ol­ma­sı­nın ne­de­ni, sa­vaş­lar se­be­biy­le sar­raf­la­rın za­ra­ra uğ­ra­ma ris­ki­nin yük­sek ih­ti­ma­li üze­rin­de dur­du. Özet ola­rak be­lirt­mek ge­re­kir­se, bu tür uy­gu­la­ma­la­rın -özel­lik­le sa­vaş yıl­la­rın­da- nak­di kar­şı­la­ma gü­cü­ne sa­hip sar­raf­lar ile na­kit ih­ti­ya­cı olan as­ke­rî züm­re ara­sın­da sık­lık­la ya­pıl­mış ve XVII­I. yüz­yıl­da Os­man­lı’da kul hak­kı yen­me­me­si şar­tıy­la hi­le-i şer’iy­ye­ye izin ve­ril­di­ği gö­rül­mek­te­dir.Ka­ya’nın ça­lış­ma­sın­da vur­gu­la­dı­ğı bir baş­ka hu­sus ise, dö­ne­min âlim­le­rin­ce, bu uy­gu­la­ma­nın özel­lik­le va­kıf hiz­met­le­ri­nin gö­rü­le­bil­me­si ve ye­tim­le­rin pa­ra­la­rı­nın iş­le­til­me­si için za­ru­ri ol­du­ğu­dur.Ka­ya, su­nu­mu­nun ar­dın­dan ka­tı­lım­cı­lar ta­ra­fın­dan hi­le-i şer’iy­ye­nin meş­ru­iye­ti­ne da­ir yö­nel­ti­len so­ru­la­rı, XVII­I. yüz­yıl­da­ki uy­gu­la­ma­lar ve ka­le­me alı­nan eser­ler­den ör­nek­ler ve­re­rek ce­vap­lan­dır­dı. Ka­tı­lım­cı­la­rın da kat­kı­la­rıy­la zen­gin­le­şen prog­ram, ve­rim­li bir şe­kil­de so­na er­di.