Osmanlı’da Denizcilik

Bi­lim ve Sa­nat Vak­fı Tür­ki­ye Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi ta­ra­fın­dan dü­zen­le­nen Tez-Ma­ka­le Su­num­la­rı prog­ra­mı­na Şu­bat ayın­da, İs­tan­bul Üni­ver­si­te­si Ta­rih Bö­lü­mü’nde “Os­man­lı’da De­niz” baş­lı­ğıy­la ta­mam­la­dı­ğı dok­to­ra te­zi ile Yu­suf Al­pe­ren Ay­dın ko­nuk ol­du.Tez baş­lı­ğı ol­duk­ça ge­niş bir şe­kil­de dü­şü­nül­me­ye mü­sa­it ise de, esas iti­ba­riy­le Ay­dın’ın te­zi, kal­yon öze­lin­de 18. asır­da Os­man­lı de­niz­ci­li­ği­nin ge­çir­di­ği dö­nü­şü­mü in­ce­le­mek­te ve kal­yo­nun in­şa sü­re­ci­ni de ele ala­rak, ke­res­te ke­si­min­den kal­yo­nun de­ni­ze in­di­ri­lip içe­ri­si­ne as­ker yer­leş­ti­ri­le­ne de­ğin ge­çen sü­re­cin hi­kâ­ye­si­ni ver­mek­te­dir.Ay­dın’ın te­zi­ne gö­re 1701 ta­rih­li Bah­ri­ye Ka­nun­na­me­si, Os­man­lı de­niz­ci­li­ği için ye­ni bir dö­ne­min baş­lan­gı­cı ol­muş­tur. Bu dö­nem­de Os­man­lı’nın de­niz­ci­lik ala­nın­da yap­tı­ğı dü­zen­le­me­le­rin bir dev­let po­li­ti­ka­sı ola­rak sür­dü­rül­dü­ğü­nü ifa­de eden Ay­dın, bir­bi­ri­ni ta­kip eden pa­di­şah­la­rın uy­gu­la­ma­la­rı­nın bu du­ru­mu des­tek­ler ma­hi­yet­te ol­du­ğu­nu be­lirt­ti. II. Mus­ta­fa ve II­I. Ah­med dö­nem­le­rin­de de bir­ta­kım dü­zen­le­me­ler ya­pıl­ma­sın­dan ha­re­ket­le, bah­ri­ye­nin Os­man­lı ta­ra­fın­dan önem­li gö­rü­len bir alan ol­du­ğu­na ve ka­dır­ga­dan kal­yo­na ge­çen Os­man­lı’nın do­nan­ma­sı üze­rin­de önem­le dur­muş ol­du­ğu­na dik­kat çek­ti.Baş­ta ar­şiv bel­ge­le­ri ol­mak üze­re ça­lış­ma­sı bo­yun­ca kul­lan­dı­ğı kay­nak­lar­da rast­la­dı­ğı kal­yon­la­rı is­men te­ker te­ker or­ta­ya çı­kar­ma­ya ça­lış­tı­ğı­nı ifa­de eden Ay­dın, her bir kal­yo­nun yak­la­şık on beş-yir­mi se­ne bo­yun­ca kul­la­nım­da kal­dı­ğı­nı be­lirt­ti. Kal­yon­la­rın, ön­ce­le­ri kap­tan­la­rı­nın isim­le­riy­le, bir sü­re son­ra ta­şı­dık­la­rı fi­gür­ler­le, da­ha son­ra­la­rı ise müs­ta­kil ola­rak isim­len­di­ril­dik­le­ri­ni ifa­de et­ti.1701 ta­rih­li Bah­ri­ye Ka­nun­na­me­siy­le bir­lik­te ya­pı­lan dü­zen­le­me­ler ile Os­man­lı do­nan­ma­sın­da gö­rü­len ye­ni­lik­le­re te­mas eden Ay­dın, kal­yon tür­le­ri ve ni­te­lik­le­ri hak­kın­da bil­gi­ler ver­di. Kal­yo­nun, Os­man­lı do­nan­ma­sın­da bir tür üst baş­lı­ğı ifa­de et­ti­ği­ni ve ne­re­dey­se bü­tün yel­ken­li ge­mi­ler için kul­la­nıl­dı­ğı­nı be­lirt­ti ve üç di­rek­li bir ge­mi tü­rü olan “ka­ra­ve­le”nin bel­ge­ler­de “ka­ra­ve­le kal­yon” ola­rak isim­len­di­ril­di­ği­ni bu du­ru­ma ör­nek ola­rak gös­ter­di.Kal­yon­la­rın in­şa edil­dik­le­ri me­kân­la­rın ba­şın­da İs­tan­bul’da­ki Ter­sa­ne-i Âmi­re gel­mek­tey­ken, Mi­dil­li ve Si­nop gi­bi li­man şe­hir­le­rin­de de kal­yon in­şa edil­mek­tey­di. Kal­yon ya­pım ma­li­yet ve sü­re­le­ri, kal­yo­nun öl­çü­le­ri­ne gö­re de­ğiş­mek­tey­di. Kal­yon sa­yı­la­rıy­la il­gi­li ba­zı bil­gi­ler de ve­ren Ay­dın, bu sa­yı­la­rın de­niz gü­cü­nün be­lir­len­me­si için ke­sin bir fi­kir ve­re­me­ye­ce­ği ka­na­atin­de ol­du­ğu­nu ifa­de et­ti. Kal­yon­da en önem­li vu­ru­cu kuv­vet olan top sa­yı­sı ve kal­yon mü­ret­te­ba­tı, kal­yo­nun bü­yük­lü­ğü­ne gö­re de­ği­şik­lik gös­ter­mek­tey­di. Kal­yon­la­ra, kal­yon­da­ki top sa­yı­sıy­la oran­tı­lı ola­rak ba­rut ve­ril­mek­tey­di; bu ise kal­yon isim­le­ri­ne gö­re ger­çek­leş­ti­ril­mek­tey­di. Kal­yon, sa­de­ce sa­vaş için de­ğil, ay­nı za­man­da mü­him­mat ta­şı­mak ama­cıy­la da kul­la­nıl­mak­tay­dı. Bu dö­nem­de, dev­le­tin biz­zat ken­di­si ta­ra­fın­dan in­şa edi­len kal­yon­la­rın ya­nı sı­ra kal­yon tüc­car­la­rı ta­ra­fın­dan ya­pı­lan kal­yon­lar da dev­let ta­ra­fın­dan sa­tın alın­mak­tay­dı. Ay­rı­ca Rus­lar­dan da dört kal­yon alın­mış­tır.Kal­yo­na ge­çiş­le bir­lik­te yel­ken be­zi ve len­ge­re du­yu­lan ih­ti­ya­cın art­tı­ğı­na işa­ret eden Ay­dın, ön­ce­le­ri bu mal­ze­me­le­rin Fran­sız ve İn­gi­liz­ler­den sa­tın alı­na­rak ih­ti­ya­cın kar­şı­lan­dı­ğı­nı be­lirt­ti. Bir sü­re son­ra ku­ru­lan bir bez­ha­ne ile yel­ken be­zi ih­ti­ya­cı­nın, Dö­küm­cü Ali Us­ta adın­da bir dö­küm­cü us­ta­sı ta­ra­fın­dan yak­la­şık sek­sen kan­tar­lık bir len­ger dö­kül­me­si ile de len­ger ih­ti­ya­cı­nın Os­man­lı’nın ken­di­si ta­ra­fın­dan kar­şı­lan­ma­ya baş­lan­dı­ğı­nı ifa­de et­ti.Ça­lış­ma­sı­nı da­yan­dır­dı­ğı kay­nak­lar hak­kın­da bil­gi­ler ve­ren Ay­dın, baş­ta ar­şiv bel­ge­le­ri ve kro­nik­ler ol­mak üze­re ça­lış­ma­sın­da kul­lan­dı­ğı mal­ze­me hak­kın­da bil­gi­ler ve­rir­ken, söz ko­nu­su alan­da araş­tır­ma ya­pan/ya­pa­cak araş­tır­ma­cı­lar için de ça­lış­ma­sı bo­yun­ca edin­di­ği bi­ri­ki­mi ak­tar­dı.Ay­dın, ça­lış­ma­sın­da ka­dır­ga ile kal­yon ara­sın­da­ki fark­lı­lık­la­rı in­ce­le­me ko­nu­su et­me­mek­le bir­lik­te, su­num son­ra­sın­da ken­di­si­ne yö­nel­ti­len so­ru­lar­la Os­man­lı de­niz­ci­li­ği­nin kal­yo­na ge­çiş ön­ce­sin­de­ki du­ru­mu hak­kın­da bir­ta­kım bil­gi­ler de ver­di. Prog­ram, ka­tı­lım­cı­la­rın so­ru ve kat­kı­la­rıy­la so­na er­di.