Coğrafî Yöntemler, Tarihsel Veriler: Manisa’nın Tarihî Coğrafyası

Tez/Ma­ka­le su­num­la­rı­nın 66. otu­ru­mu­nun ko­nu­ğu Fa­tih Üni­ver­si­te­si Coğ­raf­ya Bö­lü­mü Öğ­re­tim Üye­si Meh­met Ka­ra­ku­yu idi. Ka­ra­ku­yu, An­ka­ra Üni­ver­si­te­si’nde 2005 yı­lın­da ta­mam­la­dı­ğı “Ma­ni­sa’nın Ta­ri­hî Coğ­raf­ya­sı” baş­lık­lı dok­to­ra te­zi­ni sun­du.Ka­ra­ku­yu’nun te­zin­de to­poğ­raf­ya, yer­le­şim ve Coğ­ra­fî Bil­gi Sis­tem­le­ri­ni kul­lan­ma­sı ve ta­rih­sel ve­ri­le­ri ha­ri­ta­ya ak­ta­ra­rak Ma­ni­sa’nın ta­ri­hî coğ­raf­ya­sı­nı in­ce­le­me­si ge­nel­de sos­yal bi­lim­ci­ler, özel­de ise ta­rih araş­tır­ma­cı­la­rı için önem­li ve nis­pe­ten ye­ni bir me­to­do­ji sun­mak­ta­dır. Bu pers­pek­tif­le ha­zır­la­nan aka­de­mik eser­le­rin/tez­le­rin ta­rih­sel coğ­raf­ya ça­lış­ma­la­rı­nı da­ha ko­lay an­la­şı­lır ha­le ge­ti­di­ği açık­tır.Su­nu­mu­na Ma­ni­sa’nın An­tik çağ­lar­da­ki du­ru­mu hak­kın­da bil­gi ve­re­rek baş­la­yan Ka­ra­ku­yu, yer­le­şim ala­nı­nın be­lir­len­me­sin­de to­poğ­raf­ya­nın ve kars­tik ara­zi ya­pı­sı­nın ya­nı­sı­ra gü­ven­lik, sa­vun­ma, su ve eko­no­mik im­kân­la­rın ro­lü­ne de dik­kat çek­ti. Ma­ni­sa önem­li yol­la­rın ke­siş­ti­ği bir nok­ta­da ku­rul­muş­tur. Bi­zans dö­ne­min­de yer­le­şim ta­ma­men ka­le için­de­dir. Da­ha son­ra Sa­ru­ha­no­ğul­la­rı’nın mer­ke­zi olan şe­hir, Bi­zans dö­ne­min­de 18 hek­tar­lık bir alan üze­ri­ne ku­ru­luy­ken, bu­gün 1365 hek­tar­lık ala­nı kap­la­mak­ta­dır. Os­man­lı dö­ne­min­de, özel­lik­le şeh­za­de­le­rin Ma­ni­sa’ya gel­me­le­riy­le şeh­rin ha­re­ket­len­di­ği gö­rül­mek­te­dir.Ça­lış­ma­sı­nı Ma­ni­sa şe­hir mer­ke­zi ile sı­nır­lan­dı­ran Ka­ra­ku­yu’nun ifa­de­siy­le, 15. yüz­yıl­da yer­le­şim sa­de­ce San­dık­ka­le mev­ki­in­de­dir. Za­man­la şe­hir ku­zey­do­ğu­ya doğ­ru ge­liş­miş­tir. Tan­zi­mat dö­ne­min­den iti­ba­ren okul, hü­kü­met ko­na­ğı ve tren is­tas­yo­nu gi­bi ka­mu bi­na­la­rı şeh­rin bu böl­ge­sin­de ya­pıl­mış­tır. Şeh­rin ti­ca­rî fa­ali­yet­le­rin yo­ğun­laş­tı­ğı İz­mir’e doğ­ru ge­niş­le­me­siy­le ge­li­şen eko­no­mik fa­ali­yet­ler, şeh­rin te­pe­lik bir böl­ge olan San­dık­ka­le’den dı­şa­rı­ya, ova­ya doğ­ru ge­liş­me­si­ni te­tik­le­miş­tir. 19. yüz­yı­lın son­la­rın­dan iti­ba­ren fay­ton­la­rın ve ara­ba­la­rın kul­la­nıl­ma­ya baş­la­ma­sıy­la bir­lik­te Ma­ni­sa şe­hir mer­ke­zin­den tren is­tas­yo­nu­na doğ­ru bir yol ya­pıl­mış­tır. Bu bağ­lam­da İs­tan­bul’u İz­mir’e bağ­la­yan yo­lun Ma­ni­sa ta­ri­hin­de bü­yük bir öne­mi var­dır.Yu­nan iş­ga­li­nin Ma­ni­sa ta­ri­hin­de­ki et­ki­si­ni de ra­kam­lar­la net ola­rak or­ta­ya ko­yan Ka­ra­ku­yu, %75’i bu iş­gal sı­ra­sın­da ya­kı­lan/ha­rap edi­len şehir­de­ki tah­ri­ba­tın bo­yut­la­rı­nı gös­ter­mek­te­dir. Zi­ra, bu dö­nem­de Ma­ni­sa’da 3500 ci­va­rın­da in­san ya­na­rak, 855 ka­da­rı da kur­şun­la­na­rak öl­dü­rül­müş­tür. Bu ra­kam­lar Ma­ni­sa nü­fu­su­na gö­re ol­duk­ça yük­sek­tir. İş­gal­den ön­ce va­ro­lan 14000 ev­den sa­de­ce 1180’i mev­cu­di­ye­ti­ni ko­ru­ya­bil­miş­tir. Yan­gın ve tah­ri­bat­tan dük­kan ve han­lar da bü­yük za­rar gör­müş­tür. Bu tah­ri­ba­tı ha­ri­ta­ya da yan­sı­tan Ka­ra­ku­yu’nun ve­ri­le­ri, iş­gal­den za­rar gö­ren böl­ge­le­rin şe­hir mer­ke­zin­de yo­ğun­laş­tı­ğı­nı, şeh­rin çev­re­sin­de­ki böl­ge­le­rin ise nis­pe­ten da­ha az et­ki­len­di­ği­ni gös­ter­mek­te­dir. 1923-1936 ara­sın­da şe­hir­de­ki ge­li­şi­min du­ra­ğan­laş­ma­sı da, tah­rip olan böl­ge­ler­de­ki ona­rı­mın bu dö­nem­de ya­pıl­ma­sın­dan­dır.Ma­ni­sa’da ara­zi ça­lış­ma­sı ya­pan Ka­ra­ku­yu, böl­ge­nin to­poğ­raf­ya ha­ri­ta­sı­nı çı­ka­rıp GPS-CPS sis­tem­le­ri ile ta­ri­hî bi­na­la­rın ko­or­di­nat­la­rı­nı ha­ri­ta üze­ri­ne ge­çi­re­rek lo­ka­li­zas­yon­la­rı­nı yap­mış­tır. To­poğ­raf­ya ha­ri­ta­la­rı­nı sa­yı­sal­laş­tı­ra­rak üç bo­yut­lu ha­le ge­ti­ren Ka­ra­ku­yu, ma­hal­le­le­ri ve fi­zi­kî üni­te­le­ri ha­ri­ta üze­rin­de gös­ter­mek­te­dir. Bu fi­zi­kî üni­te­ler­le hem ma­hal­le içi iliş­ki­le­rin hem de ma­hal­le­le­rin bir­bir­le­riy­le iliş­ki­le­ri­nin or­ta­ya çı­ka­rıl­ma­sı bü­yük önem arz et­mek­te­dir. Ca­mi, med­re­se, ha­mam, mes­cit, tek­ke, çeş­me gi­bi ya­pı­lar ha­ri­ta üze­rin­de ko­num­lan­dı­rıl­mış­tır. Ka­ra­ku­yu, di­nî ve sos­yal ku­rum­la­rın ya­pı­lış ta­rih­le­ri ile şe­hrin ge­li­şi­mi ara­sın­da­ki iliş­ki­ye de vur­gu yap­mak­ta­dır.Ha­ne sa­yı­la­rı­na gö­re ma­hal­le­le­rin nü­fus yo­ğun­lu­ğu­nu tes­pit eden Ka­ra­ku­yu, ay­rı­ca ge­lir dü­zey­le­ri­ne gö­re de ma­hal­le­le­ri tas­nif et­mek­te­dir. Bu­na gö­re, şe­hir mer­ke­zin­de­ki ma­hal­le nü­fu­su çev­re­de bu­lu­nan ma­hal­le nü­fus­la­rı­na oran­la da­ha zen­gin­dir. Şe­hir­de gay­ri­müs­lim nü­fus ge­nel­lik­le müs­lü­man ma­hal­le­le­ri­nin içi­ne ya­yıl­mış iken, 19. yüz­yıl­da ti­ca­ret mer­ke­zi olan İz­mir’e doğ­ru ya­yı­lan Ya­hu­di­le­rin bel­li bir ma­hal­le­de top­lan­ma­sı he­def­len­miş­tir. 58 ma­hal­le tes­pit eden Ka­ra­ku­yu, ça­lış­ma­sın­da Os­man­lı dö­ne­min­de­ki ma­hal­le­le­rin yer­le­ri­ni ve sı­nır­la­rı­nı be­lir­le­miş­tir.Ka­ra­ku­yu Ma­ni­sa’da­ki ta­ri­hî ya­pı­la­rı mer­ke­ze ala­rak ve et­ra­fın­da tam­pon böl­ge­ler oluş­tu­ra­rak, şeh­rin yüz­yıl­lar içe­ri­sin­de­ki ge­li­şi­mi­ni de in­ce­le­mek­te­dir. Mes­cit, ca­mi, med­re­se, çeş­me ve ha­mam gi­bi ta­ri­hî bi­na­la­rın et­ra­fı­na bil­gi­sa­yar or­ta­mın­da tam­pon böl­ge­ler oluş­tu­rup ta­ri­hî ve coğ­ra­fî ve­ri­ler­le bu tam­pon böl­ge­le­ri net­leş­ti­ren Ka­ra­ku­yu, ma­hal­le­le­rin sı­nır­la­rı­nı ka­ba­ca be­lir­le­miş­tir. De­re ve ne­hir gi­bi coğ­ra­fî do­ğal sı­nır­lar da, tam­pon böl­ge­le­rin şe­kil­len­di­ril­me­si ve ma­hal­le sı­nır­la­rı­nın net­leş­ti­ril­me­sin­de dik­ka­te alın­mış­tır.Ka­ra­ku­yu, su­num­da Os­man­lı ör­ne­ğin­de ta­rih­sel coğ­raf­ya ça­lış­ma­la­rı­nın, İs­lâm şeh­ri ve Os­man­lı şeh­ri kav­ram­la­rı­nın da­ha iyi an­la­şıl­ma­sı­na ve ye­ni­den dü­şü­nül­me­si­ne kat­kı­da bu­lu­na­ca­ğı­nı da vur­gu­la­dı.