Trabzon Reji İdaresi 1883-1914

Paylaş:

Tür­ki­ye Araş­tır­ma­la­rı Mer­ke­zi­nin dü­zen­le­di­ği Bir Ki­tap Bir Ya­zar se­ri­si­nin 52. top­lan­tı­sın­da Fi­liz Dı­ğı­roğ­lu’nun Trab­zon Re­ji İda­re­si isim­li ki­ta­bı ko­nu­şul­du. Re­ji İda­re­si’nin Trab­zon’da­ki uy­gu­la­ma­la­rı­nı ele alan ça­lış­ma Os­man­lı Ban­ka­sı Ar­şiv ve Araş­tır­ma Mer­ke­zi ta­ra­fın­dan ya­yım­lan­mış­tır.1883’te­ki ku­ru­lu­şun­dan 1914’e ka­dar­ki dö­nem içe­ri­sin­de şir­ke­tin uy­gu­la­ma­la­rı­nı in­ce­le­yen ça­lış­ma, ar­şiv kay­nak­la­rı­nı kul­lan­ma­sı ve şir­ke­tin böl­ge­de­ki yan­sı­ma­la­rı­nı ele al­ma­sı ba­kı­mın­dan Re­ji Şir­ke­ti ile il­gi­li di­ğer ça­lış­ma­lar­dan fark­lı­lık arz et­mek­te­dir.Ça­lış­ma­sın­da şir­ke­tin böl­ge­de­ki yan­sı­ma­la­rı­nın tes­pi­ti açı­sın­dan son de­re­ce önem­li bel­ge­ler içe­ren Baş­ba­kan­lık Os­man­lı Ar­şi­vi’nde­ki Şu­râ-yı Dev­let Fo­nu’ndan ya­rar­la­nan Dı­ğı­roğ­lu, ay­rı­ca dö­ne­min Ba­bıâ­li ba­sı­nı ile ya­ban­cı dil­de ya­yın ya­pan Pe­ra ba­sı­nın­dan, vi­la­yet ga­ze­te­le­rin­den, Der­saa­det ve Sam­sun Ti­ca­ret Oda­sı ga­ze­te­si gi­bi kay­nak­lar­dan da is­ti­fa­de et­miş­tir.Ön­cel­lik­le Re­ji dö­ne­mi­ne ka­dar­ki uy­gu­la­ma­lar hak­kın­da bil­gi ve­ren Dı­ğı­roğ­lu’na gö­re söz ko­nu­su dö­nem­de­ki uy­gu­la­ma­la­rın ana he­de­fi tü­tün ge­lir­le­ri­nin ha­zi­ne­ye kat­kı­sı­nın art­tı­rıl­ma­sı­dır. 1876 yı­lın­da Rü­sûm-ı Sit­te ida­re­si ge­lir­le­ri ara­sın­da yer alan tü­tün, Du­yun-ı Umu­mi­ye ku­ru­lun­ca bu ida­re­nin ge­lir ka­lem­le­rin­den bi­ri ol­muş­tur. 1883’te ise Re­ji İda­re­si mün­ha­sı­ran tü­tün ge­lir­le­ri için ku­ru­lan bir şir­ket ni­te­li­ği ka­za­nır. II. Ab­dül­ha­mid’in iz­niy­le Avus­tur­ya, Al­man­ya ve Os­man­lı Ban­ka­sı’ndan mü­te­şek­kil üç­lü bir kon­sor­si­yum şek­lin­de dü­zen­le­nen ve 14 Ma­yıs 1883’te­ki ni­zam­nâ­me ve şart­nâ­me­ler­le im­ti­yaz­lar el­de eden çok ulus­lu, ya­ban­cı ser­ma­ye­li bu şir­ket, tü­tün ge­lir­le­ri­ni dev­ral­mış­tır. Os­man­lı tü­tün­le­ri­nin üre­ti­mi, fab­ri­kas­yo­nu, de­po­lan­ma­sı ve pa­zar­lan­ma­sı gi­bi her tür­lü saf­ha­da tek yet­ki­li söz sa­hi­bi olan Re­ji Şir­ke­ti, 1925 yı­lı­na ka­dar Os­man­lı Dev­le­ti’nin tü­tün ge­lir­le­ri­ni ida­re et­miş­tir.Re­ji İda­re­si tü­tün zi­raa­tı ve ge­lir­le­ri­nin de­ne­ti­mi­ni yü­rü­tür­ken, top­lum­sal dü­zey­de bir­çok mu­ha­ta­bı or­ta­ya çık­mış­tır. Re­ji’nin mu­ha­tap ol­du­ğu bu grup­lar­la iliş­ki­si, ki­ta­bın ikin­ci bö­lü­mü­nü oluş­tur­mak­ta­dır. Ya­pı­lan araş­tır­ma çer­çe­ve­sin­de ev­rak­lar­da, şart­nâ­me ve ni­zam­nâ­me­ler­de yer alan hu­sus­la­ra ria­yet edil­me­me­si ne­de­niy­le Re­ji ile tü­tün üre­ti­ci­si, tü­tün tüc­ca­rı ve mer­ke­zî ida­re­nin tem­sil­ci­si olan mül­kî amir­ler ara­sın­da çe­şit­li so­run­lar çık­tı­ğı tes­pit edil­miş­tir. Bu so­run­lar, tü­tün ekim iz­ni­nin alın­ma­sı; am­bar in­şa­sı; tü­tü­nün fi­yat­lan­dı­rıl­ma­sı; ürü­nün eki­le­ce­ği za­man; üre­ti­ci­ye fa­iz­siz kre­di te­mi­ni; Re­ji me­mur­la­rı­nın şah­si ta­vır­la­rı gi­bi se­bep­ler­den kay­nak­lan­mış­tır. An­cak, bü­tün bu so­run­la­ra rağ­men Re­ji uzun sü­re tü­tün yö­ne­ti­mi­ni elin­de tut­muş­tur.Re­ji’nin te­kel yet­ki­si­nin bu­lun­ma­dı­ğı ih­ra­cat ala­nın­da fa­ali­yet gös­te­ren tüc­car­lar da, Re­ji’nin mu­ha­tap kit­le­si ara­sın­da­dır. Re­ji şart­nâ­me ge­re­ği, ka­li­te­li ve­ya ka­li­te­siz, tüm tü­tü­nü al­mak zo­run­da­dır. Do­la­yı­sıy­la ka­li­te­li tü­tü­nü da­ha faz­la fi­yat ve­rip sa­tın alan tüc­car, özel­lik­le sa­tın alım­lar­da ken­di­si­ne bü­yük bir ra­kip olur. Ka­li­te­li ürü­nü ucu­za el­de et­mek is­te­yen Re­ji’ye ise, pi­ya­sa­da­ki ka­li­te­siz tü­tün ka­lır. Re­ji, bu­nu en­gel­le­mek için tü­tün tüc­ca­rı­na iş­le­rin­de zor­luk çı­ka­rır.Ki­ta­bın üçün­cü bö­lü­mü Re­ji’ye en faz­la prob­le­mi çı­ka­ran tü­tün ka­çak­çı­la­rı­na ay­rıl­mış­tır. Ka­çak­çı­lık işi­ni mes­lek edin­miş, tü­tün üre­tim saf­ha­la­rı­nın hiç bi­rin­de bu­lun­ma­yıp üre­til­miş tü­tü­nü pa­zar­la­yan tü­tün ka­çak­çı­la­rı­nın -ce­za­lan­dı­rıl­ma­sın­da dev­let des­te­ği­ne sa­hip ol­sa da- ta­ki­bin­den sa­de­ce Re­ji so­rum­lu­dur. Bun­lar sı­ra­dan ka­çak­çı­lar de­ğil­dir. İç gü­ven­li­ği teh­dit eden dü­zen bo­zu­cu kim­se­ler­dir. Bu ne­den­le eş­kı­ya ta­nı­mı içi­ne alı­na­rak dev­let des­te­ği­nin sağ­lan­ma­sı amaç­lan­mış­tır. Her ne ka­dar bu sı­nı­fın Re­ji uy­gu­la­ma­la­rı­na bir tep­ki ola­rak or­ta­ya çık­tı­ğı söy­len­se de, Dı­ğı­roğ­lu bu fik­re ka­tıl­ma­mak­ta­dır. Ya­za­ra gö­re, ka­çak­çı­lık tü­tü­nün ver­gi­len­di­ril­me­si­ne iliş­kin bir me­se­le­dir. An­cak bu gru­bun ör­güt­lü ha­le ge­le­rek si­lah­lan­ma­sın­da­ki ne­den Re­ji kol­cu­la­rı­nın sert tu­tum­la­rı­dır. Bu ne­den­le, Re­ji’ye kar­şı mey­da­na çık­mış bir grup gi­bi gö­rün­mek­te­dir. Bir baş­ka gö­rüş de dev­le­tin ka­çak­çı ka­fi­le­ler­le baş ede­me­di­ği­dir. Dev­let, bu­nu ken­di so­ru­nu ola­rak gör­me­di­ği ve şir­ke­tin hal­let­me­si ge­rek­ti­ği­ni dü­şün­dü­ğü için fark­lı ka­na­at­ler oluş­muş­tur.Üre­ti­ci­nin Re­ji’yi de­ğil de gay­ri­res­mi tü­tün tüc­ca­rı­nı (ka­çak­çı­yı) ter­cih et­me­si­nin se­bep­le­ri üze­rin­de de du­ran Dı­ğı­roğ­lu’na gö­re, baş­lı­ca so­run Re­ji’nin sa­tın alım­lar­da dü­şük fi­yat ver­me­si­dir. Ay­rı­ca Re­ji’nin alım­la­rı, za­ma­nın­da ger­çek­leş­tir­me­me­si, ucu­za al­dı­ğı tü­tü­nü bir­kaç mis­li­ne sat­ma­sı gi­bi du­rum­lar da et­ki­li­dir.Re­ji’nin ka­çak­çı­la­rın ta­ki­bin­de is­tih­ba­rat baş­ta ol­mak üze­re çe­şit­li yol­lar­la ça­lış­tı­ğı­nı, bu­nun için dev­let­ten ba­zı ta­lep­ler­de bu­lun­du­ğu­nu ak­ta­ran ya­za­rın ifa­de­siy­le; Re­ji ken­di­ne bağ­lı kol­cu­la­rın yet­ki­le­ri­nin art­tı­rıl­ma­sı ve ka­çak ta­ki­bin­de as­ke­rin kul­la­nıl­ma­sı gi­bi ta­lep­ler­de bu­lu­nur. Ka­çak­çı­la­rın du­rum­la­rı­na pa­ra­lel ola­rak kol­cu­la­rın du­ru­mun­da da bir te­kâ­mül göz­len­mek­te­dir. Dev­let, bu sü­re­ce yal­nız­ca asa­yi­şi teh­dit eden du­rum­lar­da mü­da­ha­le eder.So­nuç iti­ba­riy­le, mu­ha­tap­la­rıy­la ara­sın­da­ki bü­tün bu so­run­la­ra rağ­men 30 yıl bo­yun­ca Re­ji İda­re­si kâr el­de ede­rek Trab­zon böl­ge­sin­de ça­lış­ma­la­rı­nı sür­dür­müş­tür. Bi­rin­ci dö­nem bit­ti­ğin­de Re­ji’nin tü­tün ida­re­si­ne de­vam et­mek is­te­me­si de bu du­ru­mu ka­nıt­la­mak­ta­dır.

Daha fazla göster

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir