16-17. Yüzyıl Osmanlı Zihniyet Kalıpları ve Mimari Düşüncesi

Ha­lil İb­ra­him Dü­zen­li’nin Ka­ra­de­niz Tek­nik Üni­ver­si­te­si Mi­mar­lık Ta­ri­hi Kür­sü­sü’nde ha­zır­la­dı­ğı “Mi­mar Meh­met Ağa ve Dün­ya­sı Ri­sa­le-i Mi­ma­ri­ye Üze­rin­den 16. ve 17. Yüz­yıl Os­man­lı Zih­ni­yet Ka­lıp­la­rı­nı ve Mi­mar­lı­ğı­nı An­lam­lan­dır­ma De­ne­me­si” baş­lık­lı dok­to­ra te­zi­nin ana fik­ri ta­rih, ta­rih ya­zı­mı, İs­lâm fel­se­fe­si ve zih­ni­yet dün­ya­sı gi­bi me­se­le­ler bağ­la­mın­da Os­man­lı dün­ya­sın­da bir mi­ma­rın zi­hin dün­ya­sı­nı an­la­ma ça­ba­sı­dır.Mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zım ge­le­ne­ğin­de­ki yak­la­şım bi­çim­le­ri­ne eleş­ti­rel bir ba­kış içe­ren ça­lış­ma, 20. yüz­yıl mi­mar­lık dün­ya­sın­da, özel­lik­le aka­de­mi­ler­de son dö­ne­me ka­dar yer ve­ril­me­yen, Os­man­lı mi­ma­rı ve mi­mar­lı­ğı­nı ka­tı ol­gu­sal ve­ri­ler öte­sin­de ye­ni­den an­la­ma ça­ba­sı­nı ön­ce­li­yor. Te­zin he­de­fi, 16. ve 17. yüz­yıl ha­ya­tı ile ilin­ti­li dü­şün­me bi­çim­le­ri­ni, ken­di ko­şul­la­rı bağ­la­mın­da ye­ni­den de­ğer­len­dir­mek ve ye­ni bir tar­tış­ma ze­mi­ni oluş­tur­mak­tır. Bu nok­ta­da te­zi­nin, bir zih­ni­yet dün­ya­sı or­ta­ya koy­ma prob­le­mi çer­çe­ve­sin­de mi­mar­lar na­za­rın­da ye­te­rin­ce an­la­şı­lıp eleş­ti­ri bul­ma­dı­ğı­na de­ği­nen Dü­zen­li’ye gö­re, bu du­rum, mo­dern ta­rih araş­tır­ma­cı­la­rı­nın gü­ven­me­dik­le­ri an­la­tı kö­ken­li ve ede­bî ni­te­lik­li ka­nıt­la­rı göz ar­dı et­me­le­rin­den ve salt ar­şiv bel­ge­le­ri­ne da­ya­lı araş­tır­ma yap­ma­la­rın­dan kay­nak­lan­mak­ta­dır. Zi­ra, ras­yo­na­list tu­tum­lar Os­man­lı mi­ma­rı­nın çok zen­gin im­ge­ler ve an­lam­lar dün­ya­sı­nı an­la­ma­da ye­ter­siz kal­mak­ta­dır.Dü­zen­li, ça­lış­ma­sı­nın dü­şün­sel ar­kap­la­nı­nı üç ma­ka­le üze­rin­den oluş­tu­ru­yor. Bi­rin­ci­si, Gün­kut Akın’ın Edir­ne Se­li­mi­ye Ca­mi Hün­kar Mah­fi­li üze­ri­ne yaz­dı­ğı ma­ka­le. Akın’ın ma­ka­le­nin gi­ri­şin­de Os­man­lı mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zı­mın­da­ki po­zi­ti­vist yak­la­şı­ma ge­tir­di­ği eleş­ti­ri ma­ni­fes­to­su ni­te­li­ğin­de­ki ifa­de­le­ri, Dü­zen­li’nin ça­lış­ma­sın­da­ki te­tik­le­yi­ci un­sur­dur. İkin­ci­si, Uğur Tan­ye­li’nin mi­mar­lık ta­rih ya­zı­mı­nı ko­nu edi­nen ma­ka­le­si. Tan­ye­li’nin, Si­nan’ı ve Os­man­lı Mi­mar­lı­ğı­nı “ya­ra­tı­cı, de­ney­ci, ye­ni­lik­çi” gi­bi çağ­daş kav­ram­lar­la açık­la­yan ta­rih ya­zı­mı ge­le­ne­ği ile Os­man­lı mi­mar­lı­ğı­nın an­la­şı­la­ma­ya­ca­ğı­na, ko­nu­nun an­la­şıl­ma­sı için Os­man­lı zih­ni­yet dün­ya­sı­nın içe­ri­si­ne gi­ril­me­si ge­rek­ti­ği­ne atıf ya­pan ma­ka­le­si Dü­zen­li’nin de gü­zer­gâ­hı­nı be­lir­li­yor. Üçün­cü re­fe­rans nok­ta­sı ise Ah­met Da­vu­toğ­lu’nun ge­nel ta­rih ku­ram­la­rı bağ­la­mın­da Os­man­lı ta­rih ya­zı­mın­da­ki Av­ru­pa mer­kez­li ta­rih ya­zı­mı eleş­ti­ri­si ve bu­nun mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zı­mın­da kar­şı­lık bul­du­ğu yak­la­şım bi­çim­le­ri­dir.Av­ru­pa mer­kez­li mi­mar­lık ta­rih ya­zı­mı yak­la­şı­mı­nın tem­sil­ci­le­rin­den Sir Ba­nis­ter Fletc­her’ın bü­tün bir mi­mar­lık ta­ri­hi­nin tem­sil edil­di­ği ağaç şe­ma­sı ör­ne­ği, İs­lâm mi­ma­ri­si­nin ko­num­lan­dı­rıl­dı­ğı ye­rin bü­tün bir sa­nat ve mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zı­mın­da İs­lâm mi­mar­lı­ğı­nı ve için­de Os­man­lı mi­mar­lı­ğı­nın da sı­kış­tı­rıl­dı­ğı ge­nel­le­me­ci tu­tum prob­le­mi­ni gös­ter­mek­te­dir. Post-ko­lon­yal bağ­lam­da ge­ti­ri­len eleş­ti­ri­ler me­se­le­ye açık­lık ge­tir­mek­te­dir. Öte yan­dan Tür­ki­ye’de­ki mi­mar­lık aka­de­mi­le­ri­nin ge­nel yak­la­şı­mı da ge­le­nek­sel mi­mar­lı­ğı an­la­ma­da ye­ter­siz kal­mak­ta­dır. Türk mi­mar­lık ta­rih ya­zı­mın­da önem­li bir oto­ri­te­ye sa­hip olan Do­ğan Ku­ban’ın Mi­mar Si­nan hak­kın­da yaz­dı­ğı “sı­ra­dan te­olo­jik yo­rum­lar dı­şın­da mad­dî dün­ya­nın ne bi­lim­sel ne de fel­se­fî bo­yut­la­rıy­la faz­la il­gi­len­me­miş­tir” tü­rün­den yo­rum­la­rı ve ben­ze­ri yak­la­şım bi­çim­le­ri te­zin te­mel eleş­ti­ri nok­ta­sı­dır.Te­zin te­mel ama­cı, “Dö­ne­min ‘me­kân’ al­gı­sı ne­dir?” so­ru­su üze­rin­den o dö­ne­min ya­şam fel­se­fe­si­ni, te­olo­jik yo­rum­la­rı­nı, mad­dî dün­ya­nın bi­lim­sel ve fel­se­fî yo­rum­la­rı­nı, sa­nat­sal ve es­te­tik me­sa­jı­nı ve sa­nat­çı­nın mi­ma­rî eği­li­mi­ni, prag­ma­tik, sı­ra­dan te­olo­jik yo­rum­lar, il­gi­le­nil­me­yen, ya­ra­tı­cı, ta­sa­rım gi­bi sı­fat ve hü­küm içe­ren ifa­de­le­ri kul­lan­mak­sı­zın tes­pit et­mek­tir. Dü­zen­li, 17. yüz­yıl Os­man­lı’sın­da ya­şa­mış Mi­mar Meh­med Ağa’nın ha­yat hi­ka­ye­si­nin ka­le­me alın­dı­ğı Ri­sâ­le-i Mi­ma­riy­ye met­ni üze­rin­den te­mel so­ru­la­rı­na ce­vap ara­mak­ta­dır. Ca­fer Efen­di ta­ra­fın­dan 1023/1614 ta­ri­hin­de ya­zı­lan Ri­sâ­le-i Mi­ma­riy­ye Os­man­lı’da ya­şa­mış bir mi­ma­rın zi­hin ve dü­şün­ce dün­ya­sı­na gir­mek­te iş­lev­sel bir me­tin ol­ma­sı açı­sın­dan önem­li bir bel­ge­dir. Me­tin, dö­ne­min­de ya­zıl­mış me­tin­ler, ki­şi­ler, kul­la­nı­lan kav­ram­lar ve in­şa edi­len ya­pı­lar ara­sın­da­ki iliş­ki­ler ağı üze­rin­den kar­şı­laş­tır­ma­lar yap­mak yön­te­miy­le in­ce­len­miş­tir. Ni­hai ker­te­de tez, 1550-1650 ta­rih ara­lı­ğın­da Mi­mar Meh­med Ağa’nın ha­ya­tı ve dü­şün­ce dün­ya­sı üze­rin­den -Dü­zen­li’nin ifa­de­siy­le- “‘tek mer­ke­ze’ gö­re şe­kil­len­me­yen bir Os­man­lı mi­mar­lık ta­ri­hi ya­zı­mı­nın im­kân­la­rı­nı sor­gu­la­mak­ta­dır”.