Balkanlar’da Toplumsal ve Ekonomik Değişim: Drama Sancağı Örneği

Ars­lan, Ege Üni­ver­si­te­sin­de ta­mam­la­dı­ğı “19. Yüz­yıl­da Bal­kan­lar’da Sos­yo-Eko­no­mik İliş­ki­ler: Dra­ma San­ca­ğı Ör­ne­ği (1864-1913)” baş­lık­lı dok­to­ra te­zin­de; Dra­ma San­ca­ğı ör­ne­ğin­de, 1864-1913 yıl­la­rı ara­sın­da Bal­kan­lar’da sos­yo-eko­no­mik iliş­ki­le­ri ko­nu edin­mek­te ve me­se­le­yi Dra­ma San­ca­ğı’nda­ki sos­yal, kül­tü­rel ve eko­no­mik iliş­ki­ler üze­rin­den de­ği­şim kav­ra­mı çer­çe­ve­sin­de ele al­mak­ta­dır. Te­zin ana prob­le­ma­ti­ği ise Dra­ma San­ca­ğı’nda­ki de­ği­şi­min Se­la­nik’e gö­re hı­zı ve ni­te­li­ği­dir. Tez, de­ği­şim ol­gu­su­nu Os­man­lı mo­dern­leş­me tec­rü­be­si bağ­la­mın­da ana­liz et­mek­te­dir.19. yüz­yıl Os­man­lı sos­yo-eko­no­mik ta­ri­hi­ni ge­nel­de Bal­kan­lar, özel­de ise Dra­ma San­ca­ğı ör­ne­ği üze­rin­den in­ce­le­yen tez, 19. yüz­yıl Os­man­lı’sın­da­ki de­ği­şi­min pa­ra­met­re­le­ri­ni be­lir­ler­ken, Os­man­lı’nın mo­dern­leş­me ve de­ği­şim çer­çe­ve­sin­de or­ta­ya koy­du­ğu re­form­la­rın la­bo­ra­tu­ar şe­hir­le­rin­den bi­ri ve nis­pe­ten da­ha he­te­ro­jen Se­la­nik ye­ri­ne da­ha ho­mo­jen Dra­ma San­ca­ğı’na odak­la­nır. Te­zin bir baş­ka özel­li­ği de 19. yüz­yıl Os­man­lı’sın­da­ki de­ği­şi­mi an­la­ma­ya ça­lı­şan ATÜT, ba­ğım­lı­lıkve dün­ya sis­te­mi, az ge­liş­miş­lik gi­bi ge­nel te­ori­le­ri göz ar­dı et­mek­si­zin, bun­la­rı eleş­ti­rel bir yak­la­şım­la de­ğer­len­di­re­rek Dra­ma San­ca­ğı’nda­ki de­ği­şi­min öz­gün yön­le­ri­ni be­lir­le­me­si­dir.2007 Ma­yıs ayın­da böl­ge­de ya­pı­lan sa­ha araş­tır­ma­sı­nın ve­ri­le­ri­ni içe­ri­yor ol­ma­sı ça­lış­ma­ya öz­gün­lük ka­tan bir baş­ka hu­sus. Ars­lan, Dra­ma, Ka­va­la, Sa­rı­sa­ban ve çev­re­sin­de yap­tı­ğı sa­ha araş­tır­ma­sı ile böl­ge­yi mer­cek al­tı­na alı­yor ve gör­sel ve­ri sağ­lı­yor. Ars­lan’a gö­re böy­le bir araş­tır­ma, 1864’ten gü­nü­mü­ze, ar­şiv bel­ge­le­rin­de, se­ya­hat­na­me­ler­de ya da ikin­cil kay­nak­lar­da adı ge­çen bu yer­ler­de­ki de­ği­şi­mi açı­ğa çı­ka­rı­yor. Bu ay­nı za­man­da ye­rel ta­rih araş­tır­ma­la­rın­da sa­ha araş­tır­ma­sı me­to­du­nun kul­la­nıl­ma­sı­nın öne­mi­ni de gös­te­ri­yor.Dö­nem ola­rak Os­man­lı şe­hir­le­rin­de de­ği­şi­min ve ida­rî ya­pı­lan­ma­nın te­mel ta­şı olan 1864 Vi­la­yet Ni­zam­na­me­si’nin ya­yın­lan­ma­sı ve Dra­ma San­ca­ğı’nın Se­la­nik Eya­le­ti’ne bağ­lı müs­ta­kil bir san­cak hâ­li­ne gel­me­si ile san­ca­ğın Os­man­lı Dev­le­ti’nin hâ­ki­mi­ye­tin­den çık­tı­ğı 1913 yıl­la­rı ara­sı­nı içe­ren te­zin kay­nak­la­rı ise şun­lar: Baş­ba­kan­lık Os­man­lı Ar­şi­vi, İn­gil­te­re Mil­li Ar­şi­vi (The Na­tio­nal Arc­hi­ves), Dı­şiş­le­ri Ba­kan­lı­ğı bel­ge­le­ri (Fo­re­ign Of­fi­ce), Se­la­nik’te­ki Ma­ke­don­ya Ta­rih Ar­şi­vi, Ka­va­la’da­ki Ka­va­la Ge­nel Ar­şi­vi (GAK-Ge­ne­ral Arc­hi­ves of Ka­val­la)… Ars­lan ay­rı­ca, Ka­va­la Ge­nel Ar­şiv­le­ri (GAK) Şe­fi de olan Kyria­kos Lyko­uri­nos’un Os­man­lı Dö­ne­min­de Ka­va­la Şeh­ri baş­lık­lı Yu­nan­ca ese­ri vasıtasıyla Ka­va­la Ar­şi­vi’nde bu­lu­nan Ka­va­la Or­to­doks Yu­nan Top­lu­mu Ni­zam­na­me­si (1864-1889), Çe­yiz An­laş­ma­la­rı Ni­zam­na­me­si (1896-1904, 1904–1914), Va­si­yet­na­me­ler Ni­zam­na­me­si (1896-1913), Tem­sil­ci­lik ve Ko­ca­ba­şı­lık Yö­ne­tim Ni­zam­na­me­si (1895-1908), Ve­kâ­let­na­me­ler Def­te­ri (1910-1911) ve Os­man­lı Ka­va­la Ka­za­sı Ta­pu-Ka­das­tro Def­ter­le­ri (1885-1912) ko­lek­si­yon­la­rın­da­ki ve­ri­le­re ulaş­mış.Arslan beş bö­lüm­den olu­şan ça­lış­masının ilk bö­lümün­de Bal­kan­lar’ın ta­ri­hî coğ­raf­ya­sı ve yol ağı­na da­ir bil­gi ver­dik­ten son­ra Dra­ma San­ca­ğı’nın coğ­ra­fî ve ida­rî ya­pı­sı üze­rin­de du­ru­yor. Te­zin bu bö­lü­mü böl­ge­de­ki sur­lar, li­man, ca­mi, mes­cit, tek­ke, med­re­se, ki­li­se gi­bi di­nî ya­pı­lar ile mek­tep ve ima­ret gi­bi si­vil mi­ma­rî ya­pı­la­rı­nı ve san­ca­ğın ce­ma­at ya­pı­sı­nı ana hat­la­rıy­la ver­mek­te­dir.Dra­ma San­ca­ğı’nda­ki top­lum­sal ya­şa­mın ele alın­dı­ğı ikin­ci bö­lüm­de, san­ca­ğın 19. yüz­yıl­da ge­çir­di­ği de­mog­ra­fik de­ği­şim, tab­lo­lar hâ­lin­de de­ğer­len­di­ril­mek­te ve şe­hir­le­rin gün­de­lik ya­şa­mı­na da­ir bil­gi­ler ve­ril­mek­te­dir. Ye­rel yö­ne­tim­le­rin mo­dern­leş­me­si ko­nu­su­nu da içe­ren tez, Dra­ma San­ca­ğı’nda şe­hir­leş­me ve be­le­di­ye­ci­lik an­la­yı­şın­da­ki de­ği­şi­min ar­ka pla­nı­na da ışık tut­mak­ta­dır.San­cak­ta­ki ti­ca­rî iliş­ki­le­ri de de­ğer­len­di­ren tez, Os­man­lı ti­ca­rî ya­pı­sı­na da­ir ge­nel bir çer­çe­ve çiz­dik­ten son­ra Dra­ma San­ca­ğı’nda­ki ge­liş­me­le­ri de­ği­şim pa­ra­dig­ma­sı kap­sa­mın­da ele alı­yor. Böl­ge­nin en önem­li ti­ca­rî me­ta­sı tü­tün­dür. Ars­lan, özel­lik­le 1848-1859 ve 1870-1875 yıl­la­rı ara­sın­da Ka­va­la Li­ma­nı’ndan ih­raç edi­len tü­tün ve­ri­le­ri üze­rin­den böl­ge­nin ti­ca­ret hac­mi­ni or­ta­ya koy­mak­ta­dır. Ay­rı­ca tü­tün üre­ti­ci­si çift­çi, ko­mis­yon­cu ve ara­cı tüc­car­lar ara­sın­da­ki iliş­ki­ler ile Av­ru­pa­lı tüc­car­la­rın tü­tün ti­ca­re­tin­de ken­di ara­la­rın­da­ki re­ka­be­ti in­ce­le­yen tez böl­ge­de­ki tü­ke­tim ve ta­rım­sal üre­tim iliş­ki­le­ri­ne de yer ve­ri­yor.