Vefatının 100. Yılı Münasebeti ile Mehmet Süreyya Bey ve Sicill-i Osmânî

Os­man­lı ta­ri­hi üze­ri­ne çe­şit­li ki­tap­la­rı ve ça­lış­ma­la­rıy­la bi­li­nen Nu­ri Ak­ba­yar, Meh­met Sü­rey­ya Bey’in de son hal­ka­sı ol­du­ğu­nu vur­gu­la­dı­ğı Türk-İs­lâm bi­yog­ra­fi ge­le­ne­ği­nin ta­rih­çe­si­ni özet­le­ye­rek baş­la­dı­ğı ko­nuş­ma­sı­nı, Si­cill-i Os­mâ­nî’yi ve ya­za­rı­nı ta­nı­ta­rak sür­dür­dü.İs­lâm dün­ya­sın­da bi­yog­ra­fi ge­le­ne­ği­nin öne­mi­ne dik­kat çe­ken Ak­ba­yar’a gö­re, bu­nun baş­lı­ca se­be­bi ha­dis­le­rin der­len­me­si me­se­le­si­dir. Ha­dis il­min­de­ki is­nad sil­si­le­si bağ­la­mın­da mu­had­dis­le­rin ne­re­de ya­şa­dık­la­rı, ne za­man ya­şa­dık­la­rı, ne iş yap­tık­la­rı gi­bi so­ru­lar önem ka­zan­mış ve bu du­rum bi­yog­ra­fi ge­le­ne­ği­nin ge­liş­me­si­ne kat­kı­da bu­lun­muş­tur. Ha­dis il­mi­nin bu bo­yu­tu, İs­lâm ta­rih­çi­li­ği­nin he­men he­men ilk dört yüz­yı­lı­nın mu­had­dis­le­rin te­ke­lin­de kal­ma­sı­na yol aç­mış; ede­bi­yat­çı­la­rın bi­yog­ra­fi ya­zı­cı­lı­ğın­da “ka­lem oy­nat­ma­la­rı” ise Mem­lûk­lu­lar­la bir­lik­te ger­çek­leş­miş­tir.Os­man­lı dö­ne­mi­ne ba­kıl­dı­ğın­da, ken­di­sin­den ön­ce­ki İs­lâm kül­tür mi­ra­sı­nı te­vâ­rüs eden bir dev­let­le kar­şı kar­şı­ya ka­lı­rız. Dev­le­tin ken­di­si­ni ifa­de ede­bi­le­cek se­vi­ye­ye ge­le­bil­me­si için ise 15. yüz­yı­lın ikin­ci ya­rı­sı­nı, hat­ta 16. yüz­yı­lı bek­le­me­miz ge­rek­miş­tir.Os­man­lı bi­yog­ra­fi ge­le­ne­ği­ne bak­tı­ğı­mız­da, dev­le­tin mer­ke­zî ya­pı­sı do­la­yı­sıy­la en zen­gin bi­yog­ra­fik ki­tap­la­rın dev­let ri­ca­li ek­sen­li ol­du­ğu­ gö­rül­mek­te­dir. Bü­rok­rat­la­rın, il­mi­ye men­sup­la­rı­nın, şey­hü­lis­lâm­la­rın, kap­tan-ı der­ya­la­rın vb. bi­yog­ra­fi­le­ri ile şe­hir ta­rih­le­ri bu ala­nın di­ğer önem­li eser­le­ri­dir. Meh­met Sü­rey­ya Bey de ese­ri­ni ya­zar­ken bu kay­nak­lar­dan ya­rar­lan­mış­tır.Tan­zi­mat dö­ne­mi­ne ba­kıl­dı­ğın­da, ön­ce­ki bi­yog­ra­fi ge­le­ne­ği ken­di çiz­gi­sin­de sü­rer­ken bir ta­kım ye­ni­lik­ler de gö­ze çarp­mak­ta­dır. Zi­ra bu dö­nem­de, bi­yog­ra­fik eser sa­ha­sın­da de­ğer­len­di­ri­le­bi­le­cek ye­ni eser­ler or­ta­ya çık­mış­tır. Meh­met Sü­rey­ya Bey ve Si­cill-i Os­mâ­nî ad­lı ese­ri­nin ba­şı çek­ti­ği bu eser­ler ara­sın­da, Bur­sa­lı Meh­met Ta­hir’in Os­man­lı Mü­el­lif­le­ri ve Şem­sed­din Sa­mi’nin Kâ­mu­su’l-Alâm ad­lı ça­lış­ma­la­rı zik­re­dil­me­li­dir.1845 yı­lın­da İs­tan­bul’da do­ğan ve Tan­zi­mat Dö­ne­mi şah­si­yet­le­rin­den bi­ri olan Meh­met Sü­rey­ya Bey, eği­tim sis­te­mi­nin tam ola­rak otur­ma­dı­ğı bu dö­nem­de Dâ­rül­maa­rif Rüş­di­ye­si’nde eği­tim ha­ya­tı­na baş­la­mış; me­zu­ni­ye­ti­nin ar­dın­dan bel­li baş­lı Tan­zi­mat ay­dın­la­rı­nın da ye­tiş­ti­ği Ter­cü­me Oda­sı’nda gö­rev al­mış; bu ku­rum­dan son­ra da ba­sın ha­ya­tı­na in­ti­sap et­miş­tir. Da­ha son­ra, 20 yıl sü­rey­le fa­ali­yet gös­te­re­ce­ği Mec­li­si-i Ke­bir-i Maa­rif üye­li­ği­ne ge­ti­ril­miş­tir. 1909 yı­lın­da yi­ne İs­tan­bul’da ve­fat eden Meh­met Sü­rey­ya Bey, Ka­ra­ca­ah­met Me­zar­lı­ğı’nda met­fun­dur.Meh­met Sü­rey­ya Bey’in en önem­li ese­ri ola­rak Si­cill-i Os­mâ­nî’yigös­te­ren Ak­ba­yar, bu eser dı­şın­da mü­el­li­fin ba­sıl­mış tek ese­ri­nin Nuh­be­tü’l-Ve­kâ­yi ol­du­ğu­nu; ba­sıl­ma­mış eser­le­ri hak­kın­da­ki bil­gi­ye ise Bur­sa­lı Meh­met Ta­hir üze­rin­den ula­şı­la­bi­le­ce­ği­ni be­lirt­mek­te­dir.Si­cill-i Os­mâ­nî İs­tan­bul mer­kez­li bir eser­dir. Sa­ra­yın En­de­rûn ve Bî­rûn er­kâ­nı ile mer­kez ve taş­ra­da­ki il­mi­ye, ka­le­mi­ye, mül­ki­ye ve sey­fi­ye er­kâ­nı Si­cill-i Os­ma­nî’de en çok yer alan ke­sim­ler­dir. Bun­lar­dan son­ra şa­ir­ler, hat­tat­lar ve ta­ri­kat şeyh­le­ri ge­lir. Ese­rin içe­ri­sin­de­ki şa­hıs­la­rın bü­yük bir kıs­mı­nın tes­pi­ti, bu­gün bir­ço­ğu bu­lun­ma­yan ha­zi­re­ler­de­ki me­zar taş­la­rın­dan der­len­miş­tir. Eser bu yö­nüy­le bi­rin­ci ve ikin­ci sı­nıf bü­rok­rat­la­rın dı­şın­da ka­lan in­san­lar hak­kın­da­ki ma­lu­mat için tek mü­ra­ca­at kay­na­ğı ol­mak­la be­ra­ber şu an yer­le­rin­de ol­ma­yan ha­zi­re­ler do­la­yı­sıy­la, baş­ka hiç­bir yer­de bu­lun­ma­yan bil­gi­ler ih­ti­va et­mek­te­dir.