İslâmî İlimler 8 Hak Zâil Olmaz: Roma, Türk ve İslâm Hukuklarında Eksik Borç

Ro­ma hu­ku­kun­da do­ğan ve Kı­ta Av­ru­pa­sı hu­ku­ku üze­rin­den gü­nü­müz Türk hu­ku­ku­na intikâl eden “ek­sik borç” kav­ra­mı­nın ta­ri­hi­ni ve ma­hi­ye­ti­ni or­ta­ya koy­duk­tan son­ra, İs­lâm hu­ku­kun­da ben­zer borç­lar bu­lu­nup bu­lun­ma­dı­ğı­nı ve ben­zer borç­lar var­sa ma­hi­ye­ti­ni tes­pit et­me­yi amaç­la­yan dok­to­ra ça­lış­ma­sı­nın (“Ek­sik Borç Kav­ra­mı­nın İs­lâm Hu­ku­ku Açı­sın­dan İn­ce­len­me­si”, Mar­ma­ra Üni­ver­si­te­si Sos­yal Bi­lim­ler Ens­ti­tü­sü, İs­tan­bul 2008) ki­tap­laş­mış hâ­li olan Hak Zâ­il Ol­maz: Ro­ma, Türk ve İs­lâm Hu­kuk­la­rın­da Ek­sik Borç isim­li ese­ri­ni su­nan Mus­ta­fa De­mi­ray, ko­nuş­ma­sı­na ek­sik borç kav­ra­mı­nı seç­me­si­nin hi­kâ­ye­si­ni an­la­ta­rak baş­la­dı. Ka­za ve fet­va mü­es­se­se­le­ri ara­sın­da­ki fark­lı­laş­ma­yı ve bu­nun so­nu­cun­da or­ta­ya çı­kan hü­küm­ler (ka­zâî hü­küm ve di­yâ­nî hü­küm) ara­sın­da­ki fark­la­rı açık­la­yan De­mi­ray, bu me­se­le­nin en be­lir­gin şe­kil­de or­ta­ya çık­tı­ğı yer­ler­den olan ni­yet ile ira­de be­ya­nı­nın fark­lı­laş­ma­sı­nı in­ce­le­me­ye yö­nel­di­ği­ni ve Se­rah­sî’nin el-Meb­sût’un­da­ki Ki­tâ­bu’t-ta­lâk te­mel ol­mak üze­re, Ki­ta­bu’d-da‘vâ vb. di­ğer il­gi­li bö­lüm­ler­den ha­re­ket­le ha­zır­la­dı­ğı yük­sek li­sans te­zin­de (“Se­rah­si’de Ka­zai Hü­küm – Di­ya­ni Hü­küm Ay­rı­mı”, İs­tan­bul 2001) di­yâ­nî hük­mün ira­de be­ya­nı bağ­la­mın­da or­ta­ya çık­tı­ğı ör­nek­le­ri tes­pit, tas­nif ve tah­lil et­ti­ği­ni be­lirt­ti.Dok­to­ra ça­lış­ma­sı için ka­zâî hü­küm-di­yâ­nî hü­küm ay­rı­mı­nın fık­hın di­ğer alan­la­rın­da na­sıl te­za­hür et­ti­ği­ni araş­tı­rır­ken kar­şı­sı­na ek­sik borç ko­nu­su­nun çık­tı­ğı­nı, kav­ra­mın gü­nü­müz­de­ki ma­hi­ye­ti­ni or­ta­ya çı­kar­mak için Türk borç­lar hu­ku­ku­na, ta­ri­hi­ni öğ­ren­mek için de Ro­ma hu­ku­ku­na yö­nel­di­ği­ni ifa­de eden De­mi­ray, “borç”u, bir ta­ra­fın di­ğe­ri­ne kar­şı olan, “bir şey ver­me, yap­ma ya da yap­ma­ma mü­kel­le­fi­ye­ti” ola­rak ta­rif et­tik­ten son­ra ala­cak­lı ta­ra­fa bir ala­cak ve ta­lep hak­kı, da­va ede­bil­me ve ceb­rî ic­ra­ya baş­vu­ra­bil­me; ala­cak­lı­sı­na hak­kı­nı dev­let zo­ruy­la al­ma im­kâ­nı sağ­la­yan borç­la­ra me­de­nî borç­lar den­di­ği­ni söy­le­di. Bu tür borç­la­ra, dev­le­tin yap­tı­rım gü­cüy­le des­tek­len­miş ol­ma­sı­na bağ­lı ola­rak tam borç­lar ve bir mü­ey­yi­de ile des­tek­len­miş ol­ma­sı­na bi­na­en mü­ey­yi­de­li borç­lar da de­nir. Bu­na gö­re, mut­lak ola­rak borç den­di­ğin­de kas­te­di­len bu tür borç­lar­dır. Bu­na mu­ka­bil ek­sik borç ala­cak­lı­sı­na hak­kı­nı dev­let zo­ruy­la al­ma im­kâ­nı sağ­la­ma­ma­sıy­la tef­rik edil­mek­te­dir.Gü­nü­müz hu­ku­kun­da­ki ek­sik borç kav­ra­mı, Ro­ma hu­ku­ku­nun öz­nel şart­la­rın­da doğ­muş gö­rün­mek­te­dir. İlk ta­bi­î/ek­sik borç­lar olan, kö­le­nin ve ai­le ev­la­dı­nın bor­cu ko­nu­sun­da ai­le re­isi­nin sta­tü­sü dik­kat çek­mek­te­dir. Ro­ma hu­ku­kun­da ta­biî borç­lar hak­kın­da bir na­za­ri­ye bu­lun­ma­mak­ta­dır. Bu hu­ku­kun et­kin ol­du­ğu M.Ö. 745-M.S. 565 ara­sın­da­ki sü­reç­te ba­zı ye­ni ta­biî borç­lar ih­das olun­muş, ba­zı­la­rı da mü­ey­yi­de­len­di­ri­le­rek me­de­nî borç se­vi­ye­si­ne yük­sel­til­miş­tir. Baş­lı­ca ta­biî borç­lar şun­lar­dır: Kö­le­nin ai­le re­isi­ne ve ya­ban­cı­la­ra kar­şı borç­la­rı; ai­le ev­la­dı­nın di­ğer ai­le ev­lat­la­rı­na ve ya­ban­cı­la­ra borç­la­rı; Se­na­tus con­sul­tum Ma­ce­do­nai­um’a ay­kı­rı ola­rak 25 ya­şın­dan kü­çük ai­le ev­la­dı­na ve­ri­len ödünç; kü­çü­ğün va­si­si­nin auc­to­ri­ta­sı ol­mak­sı­zın yap­tı­ğı borç; örf ve âde­te ya da ah­lâ­ka da­ya­nan borç­lar; pac­tum ile ka­rar­laş­tı­rı­lan fa­iz bor­cu; za­ma­na­şı­mı­na uğ­ra­mış borç vb. Bu tür borç­la­rın or­tak hü­küm­le­ri; da­va edi­le­me­me­le­ri, ifa edil­dik­le­rin­de mu­te­ber bir ifa teş­kil et­me­le­ri ve ba­ğış ya da se­bep­siz zen­gin­leş­me id­di­asıy­la ge­ri alı­na­ma­ma­la­rı­dır.Ba­tı ve son­ra da Do­ğu Ro­ma im­pa­ra­tor­luk­la­rı­nın or­ta­dan kalk­ma­sın­dan son­ra, ek­sik borç­la­rı do­ğu­ran hu­ku­kî ve iç­ti­maî ya­pı za­man­la de­ğiş­miş; Fran­sa, Avus­tur­ya, Al­man­ya ve İs­viç­re hu­kuk­la­rın­da ta­biî/ ek­sik borç­la­ra yer ve­ril­miş, öğ­re­ti ve uy­gu­la­ma­da ye­ni ek­sik borç­lar vaz edil­miş­tir. Bun­lar ara­sın­da ku­mar ve ba­his bor­cu ile ev­len­me tel­lal­lı­ğı üc­re­ti en dik­ka­ti çe­ken­ler­dir. Türk borç­lar hu­ku­ku, ek­sik borç­lar ko­nu­sun­da da kay­nak hu­kuk olan İs­viç­re Borç­lar Ka­nu­nu­nu ta­kip et­miş­tir. Bu­na gö­re, Türk hu­ku­kun­da ek­sik borç; mü­ey­yi­de­si ol­ma­yan, ala­cak­lı­ya ala­cak hak­kı ve ala­ca­ğı­nı el­de et­me­yi sağ­la­ya­cak ta­lep, da­va ve ceb­rî ic­ra­ya baş­vur­ma yet­ki­le­ri ver­me­yen borç tü­rü­dür. Ku­mar ve ba­his­ten do­ğan borç, ev­len­me tel­lal­lı­ğı üc­re­ti, hu­ku­ka ve ah­lâka ay­kı­rı bir mak­sa­dı el­de et­mek için ve­ri­len şe­yi ia­de bor­cu, ah­lâ­kî va­zi­fe­ler­den do­ğan borç­lar, bi­yo­lo­jik mad­de ver­me bor­cu, za­ma­na­şı­mı­na uğ­ra­mış borç, müf­li­sin kon­kor­da­to­yu aşan bor­cu, eş­ler ara­sı borç­lar, ana-ba­ba­nın ev­la­dı­na bor­cu vb. bu kap­sam­da­dır.İs­lâm hu­ku­kun­da Ro­ma/Türk hu­kuk ge­le­ne­ğin­de­ki ta­bi­î/ek­sik borç­la­ra bi­re­bir te­ka­bül eden borç­lar bu­lun­ma­dı­ğı­nı, ifa­sı ka­za yo­luy­la zor­la­na­ma­yan ama di­yâ­ne­ten ifa­sı ge­re­ken borç­lar­la ta­bi­î/ek­sik borç­lar ara­sın­da, İs­lâm hu­ku­ku ile Ba­tı hu­kuk­la­rı ara­sın­da­ki var­lık-bil­gi-de­ğer te­lak­ki­le­rin­den do­ğan cid­di fark­lı­lık­lar bu­lun­du­ğu­nu ifa­de eden De­mi­ray, bu­na rağ­men bir kı­sım di­yâ­nî bor­cun ba­zı açı­lar­dan ta­bi­î/ek­sik borç­la­ra ben­ze­di­ği­ni vur­gu­la­dı. Bu­na gö­re İs­lâm hu­ku­ku sa­ha­sın­da ek­sik borç­lar, di­yâ­nî borç­la­rın bir alt kü­me­si­dir ve “İs­lâm hu­ku­ku­na gö­re ek­sik borç”u, “dün­ye­vî bir mü­ey­yi­de­den yok­sun ol­du­ğu için ala­cak­lı­sı­na bir ta­lep hak­kı ver­me­yen ve ka­za yo­luy­la el­de edi­le­me­yen, an­cak ha­ki­kat­te borç­lu­nun zim­me­tin­de sa­bit ol­du­ğu için ifa­sı di­yâ­ne­ten ge­re­ken ve uh­re­vî mü­ey­yi­de ile des­tek­le­nen borç” ola­rak ta­rif et­mek müm­kün­dür. Şu hâl­de bor­cun ek­sik ola­rak ni­te­len­me­si, borç­lu­luk un­su­ru mev­cut ol­ma­sı­na rağ­men borç­lu­yu ifa­ya ic­bar için ge­rek­li so­rum­lu­luk un­su­ru­nun bu­lun­ma­ma­sı, hu­ku­kî mü­ey­yi­de ile do­na­tıl­ma­mış ol­ma­sı se­be­biy­le­dir. Ek­sik borç­la­rın ayırt edi­ci özel­li­ği, sa­de­ce uh­re­vî mü­ey­yi­de ile des­tek­len­miş olup, hu­ku­kî mü­ey­yi­de­den mah­rum ol­ma­la­rı­dır.İs­lâm hu­ku­ku sa­ha­sın­da­ki ek­sik borç­lar ara­sın­da, vaa­di ifa bor­cu­nu, ib­ra­dan ve sulh­ten ge­ri ka­lan borç­la­rı, mah­cur kö­le­nin ik­rar et­ti­ği bor­cu, mü­sa­ba­ka­da ka­za­na­na ödül ver­me bor­cu­nu, an­ne­nin em­zir­me bor­cu­nu, ka­dı­nın ev iş­le­ri­ni yap­ma bor­cu­nu, mah­ke­me ka­ra­rıy­la sa­bit ol­muş bor­cu, da­rül­harp­te iş­le­nen fi­il­ler­den do­ğan borç­la­rı, ehl-i bağ­yin ver­di­ği za­ra­rı taz­min bor­cu­nu, za­ma­na­şı­mı­na uğ­ra­mış borç­la­rı vb. sa­yan De­mi­ray, ko­nuş­ma­sı­nı bu borç­lar­la Ro­ma/Türk hu­kuk ge­le­ne­ğin­de­ki ta­biî/ek­sik borç­la­rı mu­ka­ye­se ede­rek bi­tir­di. Top­lan­tı, Kant’ın “ak­lın ka­mu­sal ve özel kul­la­nı­mı” gö­rü­şü ile ka­zâî hü­küm-di­yâ­nî hü­küm ayı­rı­mı, İs­lâm hu­ku­ku-fı­kıh ayı­rı­mı ve fı­kıh mal­ze­me­si­ni Ba­tı­lı hu­kuk ka­lıp­la­rı­na dö­ke­rek in­ce­le­me­nin prob­lem­le­ri­ne da­ir so­ru­lar­la so­na er­di.